Karne hediyesi mi dijital tuzak mı?

Okullar kapandı, evlerde “tablet alacak mıyız?” sorusu yankılanıyor. Çocuklar ısrarcı, ebeveynler kararsız. Ama alınan her ekran cihazı kısa vadede huzur, uzun vadede bağımlılık getiriyor. Uzmanlar uyarıyor: “Tablet, telefon yerine birlikte geçirilen kaliteli zaman, bir etkinlik ya da kitap seçimi gibi gelişim destekleyici ödüller tercih edin”

Bugün birçok evde aynı cümlelerin kurulduğuna eminim: "Anne karnem iyi gelince hani bana telefon alacaktın? Baba takdir aldım, sen de bana tablet alacağına söz vermiştin. Ben karne hediyesi olarak oyun bilgisayarı istiyorum." Şu an gülümsüyorsanız, bu cümleleri çoktan duymuşsunuz demektir.
Çocuğa telefon almak ya da almamak işte bütün mesele bu! Israrlarına karşı koyamayıp, "Karnesi de güzel geldi, alayım o tableti, telefonu, yazın baksın okul da yok ne olacak sanki! Bütün arkadaşlarının da var. Bizim ki geri mi kalsın onlardan..." Bu cümleler aklınızdan geçiyorsa, o telefonu siz alacaksınız demektir.
Peki, sonra sizi ne bekliyor? Önce çocuğunuz çok sevinecek, size sarılıp öpecek, teşekkür edecek. Sonra zamanını o tablette geçirecek. Önce bir rahatlayacaksınız, elinde tablet koltukta kıpırdamadan zaman geçiren çocuk... Siz rahat rahat çayınızı kahvenizi içecek, işlerinizi yapacaksınız. Sonra dışarı çıkmak istediğinizde çocuğunuz sizinle gelmek istemeyecek. Yaşına göre ya evde yalnız bırakıp çıkacaksınız ya da yanına tabletini almasına izin vereceksiniz. Her gittiğiniz yerde tableti elinde olacak, yavaş yavaş akranları ile oyun oynamayı bırakacak. Onun yerine tabletlerini çıkarıp, bilgisayar oyununda buluşacaklar... Bir şeylerin ters gittiğiniz anlayacak ve ekran süresi koyacaksınız ama çocuğunuz buna uymayacak. Elinden bırakma saati geldiğinde "Anne biraz daha..." deyip öteleyecek. Israrla aldığınızda öfkelenecek, ağlayacak... Siz rahatsız olacaksınız, "Keşke baştan almasaydım" diyeceksiniz ama onun artık bir bağımlı olduğunu da kabul edeceksiniz...

Çağın sorunu, maalesef ekran bağımlılığı... Yukardaki senaryo genelde sekmeden işler... Hemen her evde aynıdır. Biz de bu hafta tam da siz karne hediyesi tablet ve telefon almayı düşünüyorken, çocuğunuz ısrarla istiyorken Klinik Psikolog Ayhan Altaş ile bir röportaj yaptık. Gelin bu durumu enine boyuna işin uzmanından dinleyin...
- Karne hediyesi olarak telefon, tablet, bilgisayar almak doğru mu?
- Karne başarısının ödüllendirilmesi çocuk için motive edici olabilir. Ancak ödülün türü, çocuğun gelişimine katkı sağlayacak şekilde seçilmelidir. Tablet, telefon gibi dijital cihazlar yüksek ödül değeri taşır ve çoğu zaman "başarı için araç değil amaç" haline gelir. Böyle olunca da çocuklar başarılı olmak için değil ödüle ulaşmak için başarıyı araç olarak kullanır. Yani ödül başarının önüne geçer. Ayrıca her başarıyı ödüllendirmek gibi bir hata yapılıyorsa bu sefer çocuklar sürekli ödül beklentisi içinde olur ve istediğini yaparım ama bana bu ödülü alırsan gibi sorunlu bir iletişim ortaya çıkar. Çocuklar yaptıklarının kendi sorumlulukları olduğunu bilmesi gerekir.

ALTERNATİF NE YAPILABİLİR?

Hediye yerine birlikte geçirilen kaliteli zaman, bir etkinlik ya da kitap seçimi gibi gelişim destekleyici ödüller tercih edilebilir. Somut pekiştireçler yerine sosyal pekiştireçler verilebilir. Sarılmak, başarısını takdir etmek, sinemaya gitmek gibi eğer dijital bir cihaz alınacaksa, bu bir "karne ödülü" değil, çocuğun belli olgunluk düzeyine geldiği bir "gelişimsel ihtiyaç" olarak ele alınmalıdır. Yüksek değerde ödüller çocuğun değer algısı eşiğini düşürür ve sürekli daha büyük hediyeler ister ya da bir yerden sonra alınan hediyelerden tatmin olmamaya başlar.

ÇOCUĞA KARŞI TUTARLI OLUN

- Daha önce bu hediyeleri çocuklarına alan anne-babalar pişman. Çoğu, çocuklarının akademik başarılarının düştüğünü söylüyor. Ekran süresi konusu da hep evde tartışma yaratmış. Bu sorunun üstesinden gelmek mümkün mü?
- Evet, aşılabilir ama önceden belirlenmiş net sınırlar ve ebeveyn tutarlılığı şarttır. Bazı hatalar yapılmış olsa bile doğru davranışlara dönebiliriz. Doğru ve kontrollü davranışlar başlarda çocuğun tepkisini çekebilir. Ağlayabilir, duygusal baskı oluşturabilir, fiziksel tepkiler verebilir. Bu durum karşısında aile geri adım atmamalı aldığı kararın arkasında durmalı zamanla çocuğun bu olumsuz davranışları azalacaktır. Çocuk verdiği tepkilerin ailesinde davranış değişikliğine neden olmadığını görünce bu davranışları yapmamaya başlayacaktır.

SIK YAPILAN HATALAR

❚ Cihaz verildikten sonra kuralların sonradan belirlenmesi.
❚ Bir gün serbest bırakılıp ertesi gün yasak konması (tutarsızlık).
❚ Ekran süresi yönetimi çocukla pazarlık konusu yapılması.

NE YAPILMALI?

❚ Cihaz verilmeden önce "ekran sözleşmesi" yapılmalı. Hangi saatlerde, ne kadar süre, ne için kullanılacağı net olmalı.
❚ Ebeveynler bu süreci birlikte yürütmeli ve hemfikir olmalı.
❚ Cihaz akademik düşüş, uyku bozukluğu veya sosyal izolasyona sebep oluyorsa tekrar değerlendirme yapılmalı
❚ Kurallar konusunda ebeveynler hem tutarlı hem de kararlı olmalı

ANNE-BABAYI BİRBİRİNE DÜŞÜREBİLİR

- Çocuğa telefon ve tablet alımında anne ve baba genelde karşı karşıya kalıyor. Anne hayır almayalım derken baba karnesi iyi geldi, okul da tatil, hak etti alalım diyor. Ya da tam tersi... Kötü polis tek taraf oluyor ve bu da çocuğun izin vermeyen ebeveyne kin, öfke duymasına sebep oluyor. Bu konuda ebeveynlere tavsiyeleriniz neler olur?
- Bu durum çocuğun ebeveynler arası ayrımı kullanmasına neden olur. Hatta kimi çocuklar ebeveynleri birbirine düşürerek kendi lehine sonuç almaya çalışabilir. Bu da aile içi çatışmaları artırır. Ebeveynlerin hem kendi içinde tutarlı hem de kendi aralarında tutarlı olmalı aksi takdirde bu tutarsızlık çocuğa da yansıyacaktır. Kendi içinde tutarlı olmak demek evet dediği bir konuya bir süre sonra nedensiz bir şekilde hayır demesi, bir konu evetse evet olarak devam etmeli, karar vermeden önce iyice ölçüp biçip doğru karar vermeliyiz. Kararımız sürekli değişmemelidir. Verdiğimiz bir karar daha sonra çocuğunuz için uygun olmadığını fark ettiyseniz bunu önce çocuğa açıklayıp daha sonra değiştirebilirsiniz.

AİLELERE TAVSİYELER

❚ Çocuğun önünde değil, öncesinde birlikte konuşarak ortak karar verin.
❚ Ebeveynlerden birinin verdiği kararın yanlış olduğunu düşünüyorsanız bunu çocuğun önünde değil daha sonra eşiniz ile konuşarak değiştirebilirsiniz.
❚ Evet ya da hayır kararınız her ikinizin de ortak kararı gibi sunulmalı.
❚ Çocuğa "annen istemiyor" ya da "baban izin vermiyor" demek yerine "biz bu konuda şöyle düşünüyoruz" yaklaşımı tercih edilmeli.

EKRAN ALINDIĞINDA ÖFKE KRİZİ BAŞLIYOR

- Telefon, tablet alıp daha sonra başa çıkılamayan ve bağımlı hale gelen çocukla yaşanan sorunlar da var. Öfkeli, odasından çıkmayan, yemeği bile ekran karşısında yiyen çocuklar... Ekran elinden alındığında adeta sinir krizi geçiren, şiddet uygulayan çocuk ya da ergenler... Eğer aile içinde böyle bir durum söz konusu ise bu durumla nasıl başa çıkılabilir?
- Bu noktada cihaz artık bir ödül değil, psikolojik bir bağımlılık haline gelmiş olabilir. Ebeveyn kontrolünü kaybetmiş ve çocuk cihazı yönetmeye başlamış demektir. Ekran elinden alındığında aşırı öfke, kriz, hatta şiddet. Uyku düzensizliği, yemek yerken bile ekran isteği. Gerçek arkadaşlık yerine sanal etkileşimler gibi belirtiler varsa burada artık psikolojik bozukluktan bahsedebiliriz. Bu belirtiler çocuğunuzun artık tablet ya da telefon bağımlılığı geliştirdiğini gösterir.

Ayhan Altaş

BU DURUMDA NE YAPILMALI?

1 Uzman desteği alınmalı. Bu durum artık bir disiplin sorunu değil, davranışsal bağımlılık olabilir. Önce bir psikoloğun ayrıntılı psikolojik değerlendirme yapıp çocuğunuzun durumu hakkında net bir bilgi veriyor olması önemlidir. Eğer psikolojik destek gereken bir durum varsa aile süreci tek başına yönetemeyecektir.
2 Aile içinde ekran detoksu uygulanabilir. Yavaş yavaş azaltarak, alternatif etkinlikler sunularak ekran süresi düşürülür. Bu detoks uygulanırken de ekran süresi kademeli bir şekilde azaltılmalıdır. Aksi takdirde çocukta hem kendine hem de etrafına zarar verme riski doğurabilir. Bu aile için çok zorlayıcı olacaktır.
3 Ebeveyn ekran alışkanlıkları gözden geçirilmeli. Ebeveyn kendisi de sürekli telefondaysa çocuğun da bunu modellemesi kaçınılmazdır. Günde 6-7 saat telefon kullanan bir ebeveyn elinde telefonla çocuğunun hayatını düzenlemekte zorlanacaktır. Artık çocuklar birçok şeyin farkında ve direkt söylüyorlar. Bana bırak diyorsun ama önce sen kendine bir bak diyebilir.
4 Açık sınırlar ve rutinler belirlenmeli. Örneğin: "Akşam 8'den sonra ekran yok", "Yemek masasında cihaz kullanılmaz" gibi net kurallar.
Uygulayamayacağınız kuralları koymayın. Kurallar koyup uygulayamazsanız çocukların üzerindeki etkiniz azalacak ve bir süre sonra sizi hiç dinlemeyecektir.
5 Teknoloji yok sayılacak bir şey değil, yönetilmesi gereken bir araçtır. Çocuklara teknolojiyle sağlıklı ilişki kurma becerisi kazandırılmalı. Ebeveynler rol model olmalı: Ekrana gömülü bir baba ya da sürekli sosyal medyada gezen bir anne çocuğa ne anlatırsa anlatsın etkili olamaz.