Kültür Bakanlığı hâlâ sessiz: Bin yıllık Ani Katedrali, cami olarak mı ziyarete açılacak? Agos

Ermeni tarihinin en önemli merkezlerinden olan Ani'deki Ani Katedrali, restore ediliyor. Anadolu Ajansı 3 Temmuz’da geçtiği haberde, “Anadolu'da ilk cuma namazının kılındığı Ani'deki ‘fetih camisi’ restore ediliyor” başlığını kullandı. Haberde röportaj yapılan Ani Ören Yeri Kazı Başkanı Doç. Dr. Muhammet Arslan, “Çalışmaların tamamlanmasıyla caminin ziyarete açılacağını” söyledi. Haberin bu şekilde servis edilmesi katedralin cami olarak ziyarete açılması yönünde bir düşünce olduğunu akıllara getirdi. Haber gerek Türkiye’de, gerek Ermenistan’da tartışma ve soru işaretleri yarattı. Ancak Kültür ve Turizm Bakanlığı envanterinde yapı “Ani Katedrali” olarak geçiyor. Bakanlık konuyla ilgili resmi bir açıklama yapmadı. Yüksek Mimar ve Restorasyon Uzmanı Yavuz Özkaya da “Bakanlık resmi bir bilgilendirme yapmadı. Katedralin bir camiye dönüştürüldüğüne dair yapıda herhangi bir iz, bilgi, değişim, eklenti, vb. bulunmamakta” dedi ve Ani’nin 2016’da UNESCO Dünya Miras Alanı olarak ilan edildiğine dikkat çekti.

Ermeni tarihinin en önemli merkezlerinden olan Kars Ani'deki kiliselerden Ani Katedrali’ndeki (Surp Asdvadzadzin Kilisesi) restorasyon çalışmaları hakkında, Ani Ören Yeri Kazı Başkanı Doç. Dr. Muhammet Arslan Anadolu Ajansı'na açıklamalarda bulundu.
Yapıda şu anda bir restorasyon çalışması yapılıyor. AA’ya konuşan Arslan, "Sultan Alparslan, Ani'nin en büyük kilisesi konumunda olan bu katedralin kubbesindeki haçı indirerek yanında özel olarak getirdiği altın hilalle değiştirmiş ve ilk cuma namazı da burada kılınmıştır" dedi.

Habere göre çalışmaların tamamlanmasıyla caminin ziyarete açılacağını bildiren Arslan, "Kültür ve Turizm Bakanlığımız ile Dünya Anıtlar Fonu ortaklığında devam eden üç etaplı bir restorasyon çalışması var. Çalışmalar halen daha devam ediyor. İkinci etap çalışmalarının bu yıl tamamlanması planlanmakta. Önümüzdeki yıllarda üçüncü etap çalışmalarıyla birlikte ziyaretçilere de açılmış olacak" bilgisini paylaştı.
Haberde, "Korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı olarak tescillenen Fethiye Camisi”  ifadesi de yer aldı ve “Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan'ın 1064 yılındaki fethiyle Türk fetih geleneklerine uygun şekilde camiye dönüştürülen tarihi yapı” cümleleri kullanıldı.
Haberdeki, “çalışmaların tamamlanmasıyla caminin ziyarete açılacağı” ifadesi, katedralin cami olarak ziyarete açılmasının amaçlandığı şeklinde yorumlandı ve tepkilerle, tartışmalarla gündemde yerini aldı. Katedral bilhassa, Türkiye’de bazı çevrelerce “Fethiye Cami” olarak anılsa da resmi olarak camiye  dönüştürülmüş değil.

Bakanlık envanterinde ‘katedral’ olarak tanımlanıyor
Arslan’ın verdiği demeç sonrasında resmi bir açıklama yapılmazken, Katedral Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca cami olarak tanımlanmıyor. Bakanlığın web sitesinde, “2023 Yılında Devam Eden Proje ve Uygulama İşleri – Devam Eden Proje İşleri” bölümünde, “Kars Ani Katedrali Restorasyonu (2. Etap)” ifadesi yer alıyor.
“2016’da UNESCO tarafından Dünya Miras Alanı olarak tanımlandı”
Yüksek Mimar ve Restorasyon Uzmanı Yavuz Özkaya, gelişmeleri Agos’a değerlendirdi. Özkaya, şunları söyledi:
“Ani Ören Yeri Kazı ve Alan Başkanı Doç. Dr. Muhammet Arslan’ın AA’ya verdiği röportajdaki açıklamalarını takiben Ani Katedrali’nin camiye dönüştürüleceği haberlerine dair Kültür ve Turizm Bakanlığı’ndan resmi bir bilgilendirme yapılmadı. Ani Katedrali’nin restorasyonu, World Monuments Fund ve Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın sorumluluğunda gerçekleştiriliyor. Bilgi tabelalarında da açıkça ifade edildiği gibi son iki yıldır ikinci etap güçlendirme çalışmaları yapılıyor.
Ani Katedrali’ni camiye dönüştürme düşüncesi ilk kez telaffuz ediliyor. 11. yüzyılda, Ortaçağ’da, Ermeni Pakraduni Krallığı’nın gücünün zirvede olduğu dönemde Ani’nin ana kilisesi olarak inşa edilen Katedral, dönemin dahi mimarı Dırtad’ın yıkıcı depremlere ve doğanın tahribatına rağmen bin yıldır ayakta kalmayı başarmış bir mühendislik örneği. Döneminin en incelikli taş işçiliklerini barındıran ve mimarlık tarih yazımında Avrupa’dan iki yüzyıl öncesinde Gotik mimarinin öncülü olarak da kabul edilen bu görkemli anıt, 1064 yılında kentin Selçuklular tarafından bölgenin fethinin bir sembolü olarak ‘Fethiye Camii’ olarak da anılmaktadır.

Fetihle birlikte kazandığı bu sembolik değer dışında, Katedral’in bir camiye dönüştürüldüğüne dair yapıda herhangi bir iz, bilgi, değişim, eklenti, vb. bulunmamaktadır. Ani, 1319’da Katedral’in kubbesinin de yıkıldığı büyük depremler ve 14. yüzyıldan itibaren büyük göçlerle terkedilmiş, zamanla unutulmuş, 19. yüzyıldan itibaren tekrar keşfedilerek araştırılmaya başlanmış, ve 2016’da UNESCO Dünya Miras Alanı ilan edilerek hakettiği değerler farkedilmiş, çok kültürlü, çok katmanlı ve çok önemli bir ortaçağ kenti.”
“Barış diplomasisine zarar verebilir”
Ani üzerine yayınlanmış çalışmaları bulunan ve sık sık bölgeyi ziyaret eden Kars Kültür ve Sanat Derneği Başkanı Vedat Akçayöz de, gelişmeleri değerlendirdi. Akçayöz şunları aktardı:
“Kültürlerin harmanlandığı mimari bir hazinedir Ani. Zerdüşt, Pagan, Hıristiyan ve İslam inançlarının ve mimari yapıları bulundurduğu kültürlerin birleşkesidir Ani. Kısacası Ani üzerinde tartışmak değil, aslını koruyarak gelecek kuşaklara aktarmaktır önemli olan. Ani Ören yeri bir dünya mirasıdır, herkes tarafından korunmalıdır.
Ani'nin UNESCO'ya girmesinde katkısı olan bir dernek başkanı olarak şunları söyleyebilirim:
1- Ani'nin UNESCO'ya girmesindeki en büyük amacımız, Ani üzerinde yapılacak projelerin uluslararası kalite ve standartlara uygun olmasını sağlamaktı. Bunu UNESCO sayesinde başardık.
2-Ani'de uluslararası boyutta yapılan Ani Katedrali projesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Dünya Anıtlar Fonu ortaklığında devam etmektedir. Bu nedenle T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Dünya Anıtlar Fonu'nun mesuliyetindedir.
Ani Katedrali'nde, proje dışında camiye ait herhangi bir yapı görmedim. Türkiye ile Ermenistan arasında barışa yönelik çok önemli mesafeler alınmışken, gündeme gelen Ani Katedrali ile ilgili açıklamalar, ‘Barış Diplomasisine’ zarar verebilir.
Hepimizin çok kısa sürede gerçekleşeceğini umutla beklediği ‘barış’a katkı sunalım ki Ani Katedrali'ni yıkılmaktan kurtaralım. İpek Yolu Köprüsü'nde Arapçay suyunun tahribatını durdurup, harap olan temellerini de güçlendirip adını ‘Barış Köprüsü’ olarak açalım. Tartışmak yerine Türkiye-Ermenistan arasında ortak projeler üreterek ‘Barış Köprüsü’nde yürümek umuduyla.”
Soru önergesi verildi
Konuya ilişkin DEM Parti Mardin milletvekili George Aslan da, Kültür ve Turizm Bakanı Mehmet Nuri Ersoy’a soru önergesi verdi. Aslan önergesinde, “Ani Katedrali’nin restorasyonunun tamamlanmasının ardından cami olarak açılacağına dair iddialar doğru mudur? Doğru ise bunun gerekçesi nedir?” diye sordu.
Katedral hakkında
Katedral 10. yüzyıl sonlarında Ermeni Pakraduni hanedanı zamanında hanedanın başkenti olan Ani'de inşa edildi. Mimarı o dönem Ayasofya Kilisesi'ni de onaran Dırtad.
Katedral, yarım yüzyıl boyunca Ermeni Katolikosluk makamı olarak kullanılmış. Ani böylece, Ortaçağ Hıristiyan Ermenistan'ının hem dini hem de sivil merkezi haline gelmiş.
Kent 1064'te Selçuklular tarafından fethinden sonra, Katedral bir süre cami olarak kullanılıyor. 1199 yılında, Gürcü-Ermeni Zakarid Hanedanlığı şehrin yönetimini ele geçirdiğinde, Katedral yeniden Hıristiyanların kullanımına verilmiş.
1319’da yaşanan depremin ardından ise katedral kubbesinin çökmesi nedeniyle kullanılamaz hale gelmiş. 1988 yılında meydana gelen depremde de, kilisenin kuzeybatı köşesi yıkıldı ve bugün hâlâ görünen boşluk ile güneybatı köşesindeki büyük çatlak oluştu.
Anadolu Kültür öncülüğünde hazırlanan Ani Mobile App’te de yer alan “Koruma Çalışmaları” bölümünde, katedralde yapılan çalışma hakkında şu cümleler yer alıyor: “Ani Arkeolojik Alanı, 1996 yılında risk altındaki alanların bulunduğu World Monuments Watch (Dünya Miras İzleme) listesine alınmıştır ve Katedral'in batı duvarının sağlamlaştırılması için bazı ön çalışmalar yapılmıştır.
2006 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ani'de yoğun bir koruma faaliyeti başlatmış, 2010'da ise World Monuments Fund (Dünya Anıtlar Fonu) ile Katedral'in koruma projesi için bir anlaşma metni imzalanmıştır. 2012 yılında yapı, ilk kez bilimsel olarak belgelenmiş ve anıtın sağlamlaştırılması amacıyla bir koruma projesi hazırlanmıştır. Koruma uygulamaları etaplar halinde devam etmektedir.
Ani Katedrali'nde ilk aşama restorasyon çalışmaları, 2014 yılında başladı. Çatışma Bölgelerindeki Kültürel Mirasın Korunması için Uluslararası İttifak'ın (ALIPH) desteğiyle WMF, 2023 yılında bu muhteşem katedralin restorasyonu için uzun vadeli bir müdahale planının uygulanmasına odaklanan ikinci aşama çalışmasına başladı.

2010 yılında MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli ve bir grup MHP’li katedral önünde namaz kılmış, o dönemde bu girişime AKP çevrelerinden de eleştiriler gelmişti.