Yaz aylarının korkulu rüyası Beyin yiyen amip Tatlı sulardan bulaşıyor, burundan giriyor, ölüme kadar gidiyor

Yüzerken sudan amip kapma düşüncesi bile oldukça ürkütücü geliyo kulapa  Burundan girerek beyni etkilediği için ‘beyin yiyen amip’ olarak bilinen Naegleria fowleri amipi akarsu, dere, çay gibi tatlı sulardan bulaşıyor ve ölümcül olabiliyor.

Eğer tatlı su göllerinde yüzüyorsanız, Naegleria fowleri amipi tehlikesi konusunda dikkatli olmalısınız. İşte bu ölümcül amip türü ile ilgili bilmeniz gerekenler...

SICAK HAVALARDA RİSK ARTIYOR

Beyin yiyen amipler nadirdir ancak sıcak hava riski artırır. Naegleria fowleri adı verilen bu amip dünyanın her yerinde toprakta ve ılık tatlı suda bulunur. Ayrıca musluk suyunda ve daha nadir olarak uygun şekilde klorlanmamış yüzme havuzlarında da görülebilir. Ancak amip tuzlu suda tespit edilmemiştir.

Naegleria fowleri serbest yaşayan bir amiptir, yani hayatta kalmak için bir konağa ihtiyaç duymaz.
“Georgia Üniversitesi Tropikal ve Yeni Ortaya Çıkan Küresel Hastalıklar Merkezi Direktörü Dennis Kyle, Washington Post’a “Çevrede çok sayıda serbest yaşayan amip var, ancak Naegleria fowleri insanlarda hastalığa neden olduğu için endişelenmemiz gereken bir amip" dedi.

SUYUN YUTULMASI DEĞİL BURUNDAN GİRMESİ TEHLİKELİ

Kyle, insanların Naegleria fowleri ile çoğu zaman sorunsuz bir şekilde bir arada yaşadığını, amipin yutulduğunda zararsız olduğunu ancak bir kişinin burun kanallarına girerse, amipin tehlikeli hale gelebildiğini söyledi. Naegleria fowleri burundan beynin ön kısmına ulaşabilir ve burada primer amebik meningoensefalit veya PAM adı verilen hızlı enfeksiyona geliştirebilir.

Son 60 yıl içinde Amerika Birleşik Devletleri'nde rapor edilen 164 vakadan sadece dördünde PAM gelişmiştir ve bu kişiler tamamen iyileşti.

Naegleria fowleri, beyne girdikten sonra hızla ilerler ve hastaneye gidildiğinde birçok doktor amip için test yapmayı düşünmeden önce beyin dokusunu tüketir. Kyle, “Bu, teşhiste genellikle gözden kaçan hızlı bir hastalıktır” dedi. Bir kişi baş ağrısı, ateş ve mide bulantısı gibi belirsiz semptomlar yaşayabilir, bunlar beyin şişmesi ve komaya ve birkaç gün içinde ölüme kadar gidebilir.

Hindistan'da bir genç, beyin yiyen amip nedeniyle hastalanan ama hayatta kalmayı başaran dünyadaki birkaç insandan biri oldu.

14 yaşındaki Afnan Jasim, zamanında tedavi olarak ölümcül hastalıktan kurtulmayı başardı. PAM hastalığına yakalananların yüzde 97'si hayatını kaybediyor.

Bu durum ne kadar korkutucu olsa da, Naegleria fowleri enfeksiyonlarının çok sıra dışı olduğunu unutmamak gerekir.

Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezlerine göre (CDC) ABD'de her yıl 10'dan az vaka rapor ediliyor. (Bir karşılaştırma yapmak gerekirse, kazara boğulmalar yılda 400 kat daha fazla ölümden sorumludur.)

Bizim ülkemizde de yaz aylarında göl ve dere gibi tatlı sularda yüzmek oldukça yaygın. Bizim sularında da böyle risk var mı?

Bu enfeksiyona bağlı vakalar yaşandı mı?

 Nasıl belirti veriyor?

Hangi belirtileri dikkate almalıyız?

Enfeksiyon Hastalıkları ve Mikrobiyoloji Prof. Dr. Fatma Nurhayat Saydam, ciddi sonuçlara yol açan bu hastalığın belirtilerine dair şunları söyledi:

“İsminden de anlaşılacağı üzere bu amip türünün yaptığı hastalık, esas olarak beyin dokusu ve beyni saran zarda oluşturduğu iltihaptır. Genellikle burundan içeri girdikten sonraki 10 gün içinde şiddetli baş ağrısı, ateş, bulantı ve kusma ile başlar. Sonraki günlerde tipik olarak ense sertliği gelişir, nöbet geçirir, bilinç durumu bozulur.Halüsinasyon dediğimiz hayal görmeler başlar. Kişinin etrafı ile olan ilgisi kaybolur. Denge kaybı gelişir. Hızla kötüleşerek yaklaşık 5 gün içinde koma ve ölüm gerçekleşir.”

ABD Hastalıkları Kontrol ve Önleme Merkezleri'ne (CDC) göre, Naegleria fowleri enfeksiyonlarına nadiren rastlanıyor. Ülke çapında 1962-2019 yılları arasında 198 vaka tespit edildi ve bunların sadece 4’ü hayatta kalabildi. 2009-2018 yıllarında tespit edilen 34 vakanın 30'u eğlence amaçlı girilen sulardan, 3'ü burna çekilen kirli musluk suyundan ve biri de bahçeye kurulan bir su kaydırağında kullanılan kirli çeşme suyundan kaynaklandı.

Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Uzmanı Prof. Dr. Alper Şener, Naegleria için en tehlikeli durumun, suyun burundan alınması olduğunu, gözlerin de temas açısından riskli ancak, göz çok erken bulgu verdiği için erken teşhisın mümkün olduğunu belirtti.

Asıl giriş yerinin burun mukozasında koku-sinir liflerinin bulunduğu yer olduğunu, buradan direkt beyne girdiğini ifade eden Şener’e bu amipin neden bazı insanlarda ölümcül olabiliyorken bazılarını etkilemediğini sorduğumuzda şu yanıtı verdi:

“Kişiden kişiye değişen tablo amipin vücuda alınması ile ilgilidir. Birlikte aynı suda yüzen kişilerden amip birine bulaşıyor diğerine bulaşmıyorsa bunun nedeni ikinci kişide amipin burna ulaşmamış olmasıdır. Yani yüzerken burnuna su çeken veya su kaçıran kişiye bulaşır.”

ÜLKEMİZDE KAYDA GEÇEN VAKALAR VAR MI?

Prof. Dr. Pınar Çıragil, Türkiye’de 2009’da Ankara’da, 2017 Eskişehir ve 2018’de Gürcistan’dan gelen bir kişide Naeglariasis tanısı konulduğunu, ayrıca 2022 yılında yapılan bir çalışmada 18 yaşında bir hastada saptandığı için rapor edildiğini söyledi.

MENENJİT İLE KARIŞTIRILIYOR

Prof. Dr. Alper Şener ise çoğu hastanın tanı almadan, menenjit nedeniyle hayatını kaybettiğini, Türkiye’de bu amiplerin doğada yaygın olduğunu söyledi ve özellikle bir konuya dikkat çekmek istedi.

Şener, bu aralar sosyal medya platformlarında dere kenarlarında yemek yapanların çok moda olduğunu, çektikleri videolarda hep akarsu ya da derede yemek yaptığı malzemelerini yıkadıklarını, yemeğe su kattıklarını, o su ile çay demlediklerini, bu şekilde suyun kullanımının tularemi, amip, hepatit A , E veya henüz daha adını koyamadığımız pek çok hastalığa davetiye çıkardığını dile getirdi.

Özellikle tatlı su göllerinde veya nehirlerinde yüzüyorsanız, riskinizi nasıl azaltacağınızı bilmek yine de önemlidir. İşte güvende kalmanıza yardımcı olacak stratejiler:

1. Burnunuza tatlı su kaçırmamaya çalışın

Naegleria fowleri sıcak tatlı su göllerinde, nehirlerde ve kaplıcalarda gelişir. Ancak amip, burun kanallarından yukarı çıkmayı başarırsa zararlı hale gelir. Temple Üniversitesi Lewis Katz Tıp Fakültesi'nde bulaşıcı hastalıklar doktoru olan Eric Altneu, “En iyi korunma burnunuza su kaçmasını önlemektir” dedi.

Enfeksiyon Hastalıkları ve Mikrobiyoloji Uzmanı Prof. Dr. Fatma Nurhayat Saydam, çok ölümcül seyreden bu hastalığa yakalanan 145 hastadan şimdiye kadar kurtulan sadece 5 vaka bildirildiği, amiplerin Türkiye ve dünyanın pek çok ülkesinde özellikle kaynak sularında çok yaygın görülebildiği söyledi ve bulaş yoluna dair şunları söyledi:

“Naegleria ile kirlenmiş bir suyu içmekle bu amip size bulaşmaz. Bulaşmasının tek yolu kirli suyun burnunuzdan içeri girmesidir. Çok nadir olarak yeterince klorlanmamış yüzme havuzlarına başın daldırılması veya amip ile kirlenmiş çeşme suyu ile burnun temizlenmesi ile bulaşma olabilir.”

Özellikle ülkemizde yaz aylarında kaynak suları bolca içilir ancak Saydam, bu suların içilmesiyle yanlışlıkla yutulsa bile beyin iltihabına yol açmayacaklarını, kirli suların içilmesiyle bulaşan amip türünü başka bir tür olduğunu ve kanlı bir ishale yol açtığını belirtti.

Genetik ve Biyokimya Bölümü profesörü ve Clemson Üniversitesi Ökaryotik Patojenler İnovasyon Merkezi kurucu üyesi James Morris, hiç yüzmemek dışında bunun en güvenli yolunun yüzerken başı suyun üstünde tutmak olduğunu söyledi ve ekledi: “Yüzerken başınızı suya daldırmak veya yüzünüze su sıçramasına neden olan su sporlarına (wakeboard, su kayağı ve beyaz su raftingi gibi) katılmak riskinizi artırır.”

2. Suya atlamayın

Yüzünüzü ıslatmamak her zaman gerçekçi olmasa da en iyisidir. Uzmanlar, tatlı suda yüzerken suyun altına girerseniz, atlamamanın veya dalmamanın daha güvenli olduğunu söylüyor. Fort Worth'taki Kuzey

Teksas Üniversitesi Sağlık Bilimleri Merkezi'nde farmakoloji ve nörobilim profesörü olan David Siderovski, “Bu, suyu burnunuza doğru itecektir ve kaçınmamız gereken giriş yolu budur” dedi. CDC, güvende olmak için Naegleria fowleri barındırabilecek suya atlarken veya dalarken burnunuzu tutmanızı veya burun klipsi kullanmanızı önermektedir.

Atlama, genç erkek çocuklarda neden bu kadar çok PAM enfeksiyonu görüldüğünü açıklamaya da yardımcı olabilir: CDC de dahil olmak üzere bazı uzmanlar, bu demografinin tatlı suda oynarken atlama ve dalma gibi daha yüksek riskli faaliyetlerde bulunma olasılığının daha yüksek olabileceğini teorize etmiştir.

3. Toprağı rahatsız etmekten kaçının

Naegleria fowleri'nin tatlı su çamurunda ve toprakta yaşamayı sevdiğini biliyoruz. Bu dip tortu tabakasını bozmak, örneğin sığ suda yüzerken tekmelemek veya kazmak, amipin daha serbestçe dolaşmasına izin verebilir. Siderovski, “Onun dinlenme yerini bozuyorsunuz. Tortuyu rahat bırakarak, sudaki miktarı tam anlamıyla azaltabilirsiniz.” dedi.

4. Bu amipin diğer su kaynaklarında da yaşayabileceğini unutmayın

Yüzücülerin Naegleria fowleri'ye sıcak tatlı su göllerinde, nehirlerde ve göletlerde maruz kalma olasılığı yüksektir. Ancak amip, yüzme havuzlarında, kanallarda, su parklarında, evlerdeki musluk sularında, ön bahçedeki fıskiyelerde ve hatta su birikintilerinde de bulunmuştur.

Düzgün klorlanmayan yüzme havuzları bir zamanlar daha fazla sayıda Naegleria fowleri enfeksiyonuna neden olmuştur, ancak günümüzde bu risk daha azdır. 2022 yılında yapılan küresel bir incelemede 1987 yılından bu yana havuz kaynaklı sadece bir enfeksiyon tespit edilmiştir. Altneu, yine de “nerede yüzdüğünüzü gerçekten bilmenin ve birilerinin suyun klorlanması veya dezenfeksiyonu ile ilgilendiğinden emin olmanın” iyi bir fikir olduğunu belirtti.

Naegleria fowleri musluk suyunda da bulunduğundan, çocuk havuzları ve su kaydıraklarının da amip barındırabilir.

5. Riskinizin en yüksek olduğu zamanların ekstra farkında olun

Riskin muhtemelen arttığı zamanlar vardır. 2022'de yapılan küresel incelemeye göre, enfeksiyonların çoğu yaz aylarında veya yıl boyunca tropikal iklime sahip yerlerde ortaya çıkmaktadır.

Ne yazık ki uzmanların, tatlı suyun daha az güvenli hale gelmesi için sıcaklık veya çok sıcak gün sayısı açısından önerebileceği belirli bir formül yok. Bu amip Antarktika hariç her kıtada bulunmuştur ve araştırmalar iklim değişikliğinin bir sonucu olarak ısınan suların daha fazla insanın Naegleria fowleri ile karşılaşacağı anlamına geldiğini öne sürüyor.

Ancak Kyle, genel olarak “su uzun süre ne kadar sıcaksa, amiplerin daha hızlı çoğalma ihtimali o kadar yüksektir” dedi. Sığ su da riskli olabilir, çünkü daha sıcak olma eğilimindedir ve amiplerin geliştiği tortu tabakasına daha yakındır.

Altneu, “Eğer bir göle gidiyor olsaydım, her zaman suyun içinde Naegleria olduğunu varsayardım” dedi.

Sonuç olarak:

Naegleria fowleri enfeksiyonları neyse ki nadirdir. Ancak ortaya çıktıklarında ciddidirler, bu nedenle basit önlemler almak sizin ve sevdiklerinizin güvende kalmasına yardımcı olabilir. Sizde veya çocuğunuzda ılık tatlı suda yüzdükten sonra baş ağrısı, ateş, mide bulantısı veya kusma gelişirse, tıbbi yardım alın ve doktorunuza olası maruziyetten bahsedin.