Astronomi ve yer bilimleri öğretimini iyileştirmeden Türkiye yi kurtaramayız!

Prof. Dr. Tuncay Tunç ile Ortaokul Fen Bilimleri Öğretim Programlarını, astronomi ve yer bilimleri öğretimini konuştuk.

Cumhuriyet kurulduğunda ülkenin eğitimde genel durumu nasıldı?

1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti ilan edildiğinde ülkedeki okuma yazma oranı oldukça düşüktü. Bu nedenle dönemin hükümetleri öncelikli olarak ilkokul eğitimine özel önem vermiştir. 1923-1924 eğitim-öğretim yılında ülkede 4.770 ilkokul bulunurken, bu okullarda 337.618 öğrenci eğitim görmekteydi (Cicioğlu, 1985). Günümüzdeki ortaokulların karşılığı sayılabilecek okullar olan idadiler, 1869 yılında (Tanzimat Dönemi) kurulmuştur (Kaya, 1984). Cumhuriyetin ilanından sonra bu okullar ikiye ayrılmış; ilk kademesine ortamektep, ikinci kademesine ise lise adı verilmiştir. 1923-1924 döneminde ortaokul sayısı 72, öğrenci sayısı ise yalnızca 5.905’ti (Yücel, 1994).

1927-1928 eğitim-öğretim yılında ilkokul sayısı 6.600’e, öğrenci sayısı ise 423.263’e yükselirken (Cicioğlu, 1985), ortaokul sayısı sadece 78’e, öğrenci sayısı ise 19.858’e çıkmıştır (Kaya, 1984). Görüldüğü gibi, dört yıllık süreçte ilkokul sayısı 1.830 artarken ortaokul sayısındaki artış yalnızca 6 olmuştur. Türkiye’de ortaokul sayısı 1960 yılına kadar düzenli bir şekilde artmasına rağmen istenen düzeye ulaşamamıştır. 1960 yılında 715 ortaokul bulunurken, bu okullarda 254.966 öğrenci eğitim görmekteydi. 1960 yılından sonra ortaokullarda okullaşma oranı hızla artmış ve 1983 yılına gelindiğinde ortaokul sayısı 4.876’ya, öğrenci sayısı ise 1.519.779’a yükselmiştir (Kaya, 1984). 2021-2022 eğitim-öğretim yılında ise Türkiye genelindeki ortaokul sayısı 18.936’ya, öğrenci sayısı ise 5.293.067’ye ulaşmıştır (Milli Eğitim Bakanlığı [MEB], 2022).

Öğretim programlarının değişimini neler etkiler? Cumhuriyet döneminde hangi nedenler öğretim programlarının değişmesine sebep olmuş olabilir?

Öğretim programlarının değiştirilmesini gerektiren çeşitli toplumsal ihtiyaçlar bulunmaktadır. Bu ihtiyaçlar; sosyal, kültürel, politik, ekonomik ve stratejik faktörlerden kaynaklanabilir. Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze kadar Türkiye’de toplumsal, teknolojik, kültürel ve ideolojik değişimler meydana gelmiş ve bu değişimler öğretim programlarının güncellenmesine yol açmıştır. Geçmişteki toplumsal ihtiyaçlar ile günümüzün toplumsal ihtiyaçları elbette birbirinden farklıdır. Örneğin; 1920-1930’lu yıllarda Atatürk devrimleri, 1940’lı yıllarda II. Dünya Savaşı’nın etkileri, 1950-1980’li yıllarda Uzay Çağı ve Soğuk Savaş dönemi, 1990’dan günümüze kadar ise bilişim ve bilgi çağının etkileri hem dünyada hem de Türkiye’de okul programlarının değişmesine neden olmuştur. Bunun yanı sıra, dünyada değişen eğitim anlayışları da öğretim programlarında ve öğretim etkinliklerinde köklü değişiklikler meydana getirmiştir.

Bazı araştırmalarda ifade edilen ülkemizde astronomi öğretimine gereken ilgi ve önemin gösterilmediği ve yakın tarihe kadar okul programlarının dışında tutulmuş ve göz ardı edilmiş olduğu ifadesi sizce doğru mudur?

Hayır. Doğru değildir. Cumhuriyetten günümüze kadar uygulanan ortaokul öğretim programlarında astronomi ile ilgili derslere önemli ölçüde yer verilmiştir. Bununla birlikte astronomi konularının yanında yer bilimleri ile ilgili konulara da önemli ölçüde yer verilmiştir. Türkiye’de uygulanan programlara bakıldığında “Dünya ve Evren” öğrenme alanına ait konuların Cumhuriyet’in kuruluşuna kadar uzandığı söylenebilir. 1938 ve 1949 programı haricinde günümüze kadar uygulan diğer tüm ortaokul fen dersi programlarımızda bu konulara yer verildiği ifade edilebilir. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk ortaokul programı olan 1924 programının 8. sınıfında sadece yer bilimleri ile ilgili konular yer alırken 1931 programının 6. sınıfında hem astronomi hem de yer bilimleri ile ilgili kazanımların olduğu belirlenmiştir. 1992 programı hariç 1924-2005 yılları arasındaki programlarda “Dünya ve Evren” öğrenme alanıyla ilgili konular tek bir sınıfta verilmiştir. Sadece 1992 programında hem 7 hem de 8. sınıfta bu konularla yer verildiği tespit edilmiştir. 2005 sonrası programlarda sarmal bir yapı uygulanmaya başlandığından ortaokulun tüm sınıflarında “Dünya ve Evren” öğrenme alanıyla ilgili kazanımlar yer almıştır.

Türkiye’de Uygulanan Ortaokul Fen Bilimleri Öğretim Programları ve astronomi ve yer bilimleri ile ilgili konular nelerdir. Kısaca bahsedebilir misiniz?

1924 Programı

Cumhuriyet kurulduktan sonra uygulanan ilk program olma özelliğine sahip 1924 programının, Osmanlıdan kalan ilk ve ortaöğretim ders programlarındaki birtakım düzenlemelerle oluşturulduğu ifade edilebilir (Tuğluoğlu ve Tunç, 1926). Programın temel amacı ortaokul öğrencilerini liseye hazırlamaktır (Cicioğlu, 1982). Bu nedenle öğrencilere lisede öğreneceği konulara ön hazırlık mahiyetinde bilgiler verilmektedir. 1924 programında fen ile ilgili derslere özel önem verilmiş ve ders saatleri yüksek tutulmuştur. Fen ders içeriği altıncı sınıfta Tabiğat Bilgisi (Hayvanat) adı altında tek ders olarak okutulurken yedinci sınıfta nebatat, fizik ve kimya olmak üzere 3 ders, sekizinci sınıfta ise arziyat, fizyoloji, hıfzıssıhha, fizik ve kimya olmak üzere 5 ders olarak okutulmuştur. Dersler altıncı sınıfta toplamda iki, yedinci sınıfta altı, sekizinci sınıfta ise dokuz saat olarak işlenmiştir (Maarif Vekaleti, (1930). Programda haftada 1 saat olarak okutulan Arziyat dersi yer küre ile ilgili kara, hava, su, denizler, organik cisimler, volkanlar gibi konuları içermektedir.

1931 Programı

1931 programı ortaokuldan sonra hayata atılacak öğrencilere günlük hayatta kullanacağı faydalı bilgiler vermeyi öncelikli hedef olarak belirlemiştir(Oğuzkan, MEB, 1983). Bu program da fen konuları konu başlıklarının sıralanması şeklinde hazırlanmıştır. 1931 programında dersin adı Fen Bilgisi olarak değiştirilmiş olup altıncı ve yedinci sınıfta üçer saat, sekizinci sınıfta ise iki saat olarak işlenmiştir. Bu programın altıncı sınıfının 1. ve 2. üniteleri Dünya ve Evren öğrenme alanı ile ilgili konulardır. Arz başlıklı 1. ünitenin konuları ise yıldızlar, güneş sistemi, arzın oluşumu, gece ve gündüz olayları, mevsimler gibi konulardır. Hava ve İklim başlığındaki 2. ünitede de iklimi meydana getiren sebepler, havanın sıcaklığı, arzın üzerindeki su, rüzgâr gibi konular yer almaktadır (Maarif Vekaleti, 1931).

1938 Programı

Bu programda fen konuları tekrar alt başlıklara ayrılmış ve yine program konu başlıklarının sıralanması şeklinde düşünülmüştür. Programı hazırlayan komisyonun büyük çoğunluğunun İstanbul Üniversitesi’nde görevli Alman öğretim üyelerinden oluşmuş olmasından dolayı programın Alman ekolüne göre hazırlandığı ifade edilebilir. 1931 programında fen bilgisi adı altında okutulan olan dersler bu programda fizik, kimya ve tabiğat bilgisi olarak programa tekrar konulmuştur. Öğretilecek bilginin seçim ve organizasyonunda da öğrenci ilgisini veya pratik amaçları gözetecek şekilde akademik ölçüleri ön planda tutan klasik yaşam tarzına dönülmüştür (Oğuzkan, 1983). 1938 programının altıncı sınıfında dersin adı tabiğat bilgisi (2 saat), yedinci sınıfında fizik (3 saat), sekizinci sınıfında ise fizik (3 saat) kimya (2 saat) ve tabiğat bilgisi (2 saat) olarak yer almıştır. Bu programda Dünya ve Evren öğrenme alanı ile ilgili herhangi bir konuya yer verilmemiştir (Kültür Bakanlığı,1938).

1949 Programı

1949 programı, 1938 programına göre daha ayrıntılı ve geniş kapsamlı bir programdır. Programda konular yoğun bir şekilde sıralanmış, derslerin başında amaçlar ve açıklamalar kısımlarına yer verilmiştir. 1938 programında olduğu gibi fen konuları fizik, kimya ve tabiğat bilgisi dersleri şeklinde planlanmıştır. Altıncı sınıfta: üç saat tabiğat bilgisi, yedinci sınıfta: üç saat fizik, üç saat tabiğat bilgisi, sekizinci sınıfta: üç saat fizik, iki saat kimya, iki saat tabiğat bilgisi dersleri okutulmuştur. Bu programın sekizinci sınıfının kimya dersi konuları içinde hava, hava basıncı, hava ve ateş, yeryüzündeki su, mineraller gibi konulara yer verilmiştir(MEB, 1949).

1977 Programı

1938 ve 1949 programlarında ayrı olarak okutulan dersler bu programda tekrar birleştirilerek Fen Bilgisi adını almıştır. Bunun amacı ortaokulun liseye hazırlık değil ilkokulun devamı niteliğinde olduğunun kabul edilmesidir. Programda yaparak öğrenmek ilkesi benimsendiği için öğrencinin sınıfta öğrenmesi esas alınmış belleğini gereksiz ve kullanamayacağı bilgilerle doldurması istenmemiştir. Bunun yanında konular nitel çalışmalar üzerinde yoğunlaşmış, nicel ölçülere ve matematiksel yorumlara gerekli olduğunda başvurulması istenmiştir (Kalkan, 2017). Önceki programlarda ortaokul birinci sınıf olarak adlandırılan sınıf düzeyi bu programda ilk defa altıncı sınıf olarak adlandırılmıştır. Programa göre fen bilgisi dersleri altı, yedi ve sekizinci sınıflarda haftada dörder saat olarak okutulmuştur. Bu programın 2. ve 3. üniteleri “Dünya ve Evren” öğrenme alanı ile ilgilidir. 2. ünite “Dünyamız hakkında neler biliyoruz?” 3. ünite ise “Dünyamızın güneş sistemi içindeki yeri nedir?” başlıklarındadır (Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı, 1988).

1992 Programı

Programın amaçları, kavrama düzeyindedir ve sadece bilgi aktarımına yönelik hazırlandığı ifade edilebilir. Programda öğrenci sadece bilgiyi alandır. Bununla birlikte program ile öğrencilerin bilgi sahibi olmanın yanında bilgiye ulaşmak, bilgi üretmek, kullanmak ve paylaşmak gibi davranışları kazanması beklenmektedir (Kalkan, 2017). Cumhuriyetten günümüze uygulanan programlar içinde konu bazında en yoğun program olduğu söylenebilir. Programdaki birçok konu 2018 lise fizik ve kimya programında yer almaktadır. Bu programda da dersin adı fen bilgisi olup her sınıf düzeyinde haftada dörder saat olarak okutulmuştur (MEB, 1992). Programın 7. sınıf 7. ünitesi “Güneş Sistemi ve Uzay”, 8.sınıf 6. ünitesi ise “Yerküre ve Yer Altı Kaynaklarımız” adındadır.

2000 Programı

2000 programı ile ilk kez kazanım ifadesi programlara girmiştir. Bu programdaki en önemli yenilikler; her ünite için belirlenmiş kazanımlar, öğretim etkinlikleri ve değerlendirme etkinlikleridir. Program, öğrencinin problem çözme yeteneğini arttırmak ve teknolojiye yabancı kalmadan yetiştirilmesini amaçlamaktadır. 2000 programı, öğrencilerin etrafındaki dünya ile ilgilenen, sorgulayan, gözlem ve deneyler yaparak veri toplayan ve bunları analiz edebilen bireyler yetiştirilmesini istemektedir. Bununla birlikte program öğrencilerin öğrendikleri bilgileri sözlü ve yazılı sunabilmeyi, başkalarıyla uygarca iletişim kurabilmeyi ve fen okuryazarı bireyler yetiştirmeyi hedeflemektedir (Kalkan, 2017). 2000 programında dersin adı fen bilgisidir ve her sınıf düzeyinde haftada dörder saat olarak okutulmuştur. Programın 6. sınıf 4. ünitesi olan “Uzayı Keşfediyoruz” ve 7. sınıf 4.ünitesi olan “Tüm Canlılarla Ortak Yuvamız Mavi Gezegenimizi Tanıyalım ve Koruyalım” başlıklarındaki üniteler “Dünya ve Evren” öğrenme alanı ile ilgilidir (MEB, 2000).

2005 Programı

2005 programında dersin ismi fen ve teknoloji olmuştur. Bu programın amacı tüm öğrencilerin fen ve teknoloji okuryazarı olarak yetiştirilmesidir. Programda fen ve teknoloji okuryazarlığı için yedi boyut ele alınmış ve kazanımlar bu boyutlara göre hazırlanmıştır. Program yapılandırmacı öğrenme kuramı felsefesini temel alan bir yaklaşımla hazırlanmıştır. Bu kuram öğrencinin ön bilgileriyle yeni bilgilerinin etkileşerek zihinde yapılandırılması esasına dayanır. Üniteler tekrardan kaçınılarak ve sarmal bir anlayışla hazırlanarak her sınıf seviyesinde yer almıştır (MEB, 2005). 2005 programında ders her düzeyde haftada dörder saat olarak okutulmuştur. Programın her sınıf düzeyinde “Dünya ve Evren” öğrenme alanına ait üniteler vardır. 6. sınıf 8.ünitesi “Yer Kabuğu Nelerden Oluşur?” 7. sınıf 7.ünitesi “Güneş Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi”, 8. sınıf 8. ünitesi ise “Doğal Süreçler” adlarındadır (MEB, 2005).

2013 Programı

2013 programında dersin adı fen bilimleri olarak değiştirilmiştir. Fen bilimleri dersi öğretim programının vizyonu, 2005 programında olduğu gibi “Tüm öğrencileri fen okuryazarı bireyler olarak yetiştirmek” olarak tanımlanmıştır. 2013 programında araştırma-sorgulamaya dayalı öğrenme yaklaşımı esas alınmıştır. 2013 programında kazanımlar, bilimsel bilginin; beceri, duyuş ve günlük yaşamla olan ilişkisi dikkate alınarak tasarlanmıştır. Bu programda dersin adı fen bilimleri olarak değiştirilmiş ve haftada dört saat olarak okutulmuştur 2012-2013 öğretim yılında Türkiye’de 12 yıllık zorunlu eğitim sistemi (4+4+4) uygulanmaya başlamıştır. Bu sistem ortaokul 5’ten 8. sınıf düzeyine kadar olan sınıfları kapsamaktadır. Sarmal yapı bu programda da devam etmiş ve her sınıfta “Dünya ve Evren” öğrenme alanına ait üniteler yer almıştır. Programın 5. sınıf 7. ünitesi “Yerkabuğunun Gizemi”, 6. sınıf 8.ünitesi “Dünyamız, Ay ve Yaşam Kaynağımız Güneş”, 7. sınıf 7. ünitesi “Güneş Sistemi ve Ötesi”, 8. sınıf 8. ünitesi “Deprem ve Hava Olayları” adlarındadır (MEB, 2013).

2018 Programı

Bu öğretim programı, 2013 programı temel alınarak hazırlanmıştır. 2018 program 2005 ve 2013 programları gibi bütün bireylerin fen okuryazarı olarak yetişmesini amaçlamaktadır. 2013 programından farklı olarak girişimcilik becerilerine, sosyobilimsel konulara ve değerler eğitimi kavramlarına özellikle vurgu yapılmaktadır. 2018 programında da sarmal yapı devam etmiş ve her sınıf düzeyinde astronomi ve yer bilimleri konularına yer verilmiştir. 2013 programında “Dünya ve Evren” öğrenme alanına ait konular son ünitelerde yer alırken 2018 ünitesinde bütün sınıf düzeylerinde 1. ünitede yer almıştır. Bu durum 2018 programında astronomi ve yer bilimleri konularına daha fazla önem verildiğini göstermektedir. Programda ünite adları 5. sınıfta “Güneş, Dünya ve Ay”, 6. sınıfta “Güneş Sistemi ve Tutulmalar”, 7. sınıfta “Güneş Sistemi ve Ötesi”, 8. sınıfta “Mevsimler ve İklim” şeklindedir (MEB, 2018).

Sevgili hocam değerli bilgileriniz için size teşekkür ediyorum. Türkiye Hepimizin, Eğitim Hepimizin...