Bir milletin mimarından bir devletin mimarına: Haydar Aliyev’in ölümsüz mirası

Azerbaycan'ın ulusal lideri ve eski Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, doğumunun 102. yılında anıldı.

Bakü Koreografi Akademisi Kütüphane ve Bilgi Merkezi Müdürü İrade Ağayeva, Azerbaycan'ın ulusal lideri Haydar Aliyev'in doğumunun 102. yılı nedeniyle bir yazı kaleme aldı. 

Ağayeva'nın yazısı şöyle:

"Modern insanlık tarihinde, milletlerin ve devletlerin kaderini onlarca yıl boyunca şekillendiren, köklü ve olumlu dönüşümler gerçekleştiren şahsiyetler parmakla sayılacak kadar azdır. Bu nadir şahsiyetler arasında, Azerbaycan halkının Umummilli Lideri Haydar Aliyev’in adı özel bir yere sahiptir.

Televizyon röportajlarından birinde, Haydar Aliyev’e hayalindeki meslek sorulduğunda, içtenlikle “mimar olmak isterdim” demişti. Kararlı yapısı ve güçlü iradesiyle II. Dünya Savaşı’ndan önce Azerbaycan Sanayi Enstitüsü’nün (günümüz Azerbaycan Devlet Petrol ve Sanayi Üniversitesi) mimarlık fakültesine kabul edilmişti. Savaş onu güvenlik kurumlarına, ardından ülkenin en üst düzey yönetim görevlerine yönlendirmeseydi, bugün Bakü sokaklarında onun projeleriyle inşa edilmiş, üzerinde isminin yazılı olduğu nice sağlam yapılar olurdu. Ancak bilinir ki, içten sözler zamanla gerçeğe dönüşür. Nitekim çağdaş jeopolitiğin saygıdeğer mimarı, bir zamanlar sadece hayalinde olan mimarlığı, modern, demokratik, laik ve hoşgörülü Azerbaycan Cumhuriyeti’ni inşa ederek fiilen gerçekleştirmiş oldu.

Onun çizdiği ulusal öncelikler sadece bölgesel değil, Avrasya’yı diğer kıtalara bağlayan küresel ölçekli hedeflerdi. Kısacası, Haydar Aliyev olmasaydı, bugün küresel aktörlerin Bakü’ye gelip insanlık medeniyetinin temel sorunlarını çözümlemek üzere oturumlar gerçekleştirdiği, yükselen ve başarılı bir Azerbaycan da olmazdı.

Haydar Aliyev iktidara, sadece zor zamanlarda değil, ülkenin parçalanma eşiğine geldiği, yerel ayrılıkların devlet bütünlüğünü tehdit ettiği, iç savaşın kaçınılmaz göründüğü bir dönemde geldi. 1990’ın Kanlı Ocak trajedisi ve ardından gelen tarihi basın toplantısı, onu yeniden halkının önüne taşıdı. Sovyetler Birliği’nin çöküş sürecinde, sadece Azerbaycan halkı adına değil, tüm “çevre halkları” adına da konuşarak adaletin ve direnişin sesi oldu. Tarih koşulları liderleri yaratmaz; gerçek liderler, tıpkı peygamberler, besteciler, denizciler ya da kâşifler gibi, kendi kaderlerini yaşamak üzere dünyaya gelirler. Onlar, siyasi ölüm-kalım oyununa kendi rızalarıyla atılır, çünkü idealleri göklerdeki yazgıyla çizilmiştir. Haydar Aliyev de böylesi bir kaderin sahibiydi. Parti geçmişini ardında bırakarak Nahçıvan’a yerleşti. Orada halkın yoğun desteğiyle milletvekili seçildi, ardından Nahçıvan Ali Meclisi’nin başkanı oldu. Tüm tıbbi uyarılara rağmen, amacına sadık kaldı ve tek bir hedefe odaklandı: Azerbaycan’ı kurtarmak.

O dönem Nahçıvan; hem Sovyet ordusu hem de Ermeni güçleri tarafından abluka altına alınmıştı. Bakü’den yardım çağrılarına cevap gelmiyor, merkezden kimse telefonlara bile çıkmıyordu. Ancak Haydar Aliyev, bölge halkının desteğiyle saldırganların işgal planlarını boşa çıkardı. “Sovyet” ve “sosyalist” kelimeleri anayasadan çıkarıldı, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin üç renkli bayrağı parlamentoya asıldı, 1990 trajedisi siyasi olarak kınandı ve Nahçıvan halkı 1991’de SSCB’nin korunması yönündeki sahte referandumu reddetti. Nahçıvan’da SSCB-İran sınırındaki dikenli teller söküldü ve Aras’ın karşı kıyısındaki soydaşlarla yeniden buluşma sağlandı. Haydar Aliyev’in liderliğinde 31 Aralık, Dünya Azerbaycanlılarının Dayanışma Günü olarak ilan edildi. Merkezdeki yetkililer bu gelişmeleri endişeyle izliyordu. Azerbaycan’ın üst üste değişen liderlik kadroları ve entelektüel çevreler, ülkeyi bu kaostan çıkarabilecek tek kişinin Haydar Aliyev olduğunu fark ettiler.

Önce geçici danışmanlık teklif edildi. Ancak Gence’deki trajik olaylar ve iç savaşın kıyısına gelinmesi, onun yeniden Bakü’ye dönüşünü zorunlu kıldı. Havalimanından şehir merkezine kadar halk onu büyük bir coşkuyla karşıladı. Bu organizasyon devlet kurumları tarafından değil, halkın saf ve samimi iradesiyle gerçekleştirilmişti. Çünkü devletin temel kurumları neredeyse çökmüştü. Ülkenin başına geçtikten sonra, Haydar Aliyev çok yönlü reformlara başladı. Eski Sovyet döneminden kalan güçlü sanayi bağlarını kullanarak ekonomik işbirliklerini yeniden canlandırdı, orduyu yeniden yapılandırdı, yasa dışı silahlı grupları dağıttı ve diplomatik kanallar aracılığıyla dünya liderleriyle temas kurdu. Bu süreçte ülke, iç savaş tehlikesini atlattı ve güçlü bir devlet yapısının temelleri atıldı.

En büyük atılımlardan biri, 20 Eylül 1994’te imzalanan ve "Yüzyılın Anlaşması" olarak bilinen petrol anlaşmasıydı. Bu belge, dünyanın 8 farklı ülkesinden 13 büyük petrol şirketini kapsıyor, Hazar’daki derin su petrol sahalarının işletilmesini öngörüyordu. Böylece ülkeye ilk büyük yabancı yatırım geldi, enerji sektörü krizden çıkarıldı, petrol stratejisi onlarca yıl sürecek şekilde yapılandırıldı. Bu süreç aynı zamanda eğitimli insan gücünün gelişmesine, sanayinin modernleşmesine ve hatta uzay araştırmalarının başlamasına kadar uzanan bir kalkınma dönemini başlattı.

"Yüzyılın Anlaşması", Azerbaycan’ın sadece ekonomik değil, jeopolitik gücünü de artırdı. Burası petrol diplomasisinin ve ardından küresel diplomasinin merkezi haline geldi. Hazar Denizi’nin statüsüne dair sorunlar çözüldü ve Azerbaycan enerji üzerinden büyük güçlerle – ABD, Rusya ve Avrupa ile – eşit temelde ilişki kurdu. Haydar Aliyev’in liderliğinde, milyarlarca dolarlık yatırım bile, gerçekleştirilen köklü dönüşümlerin büyüklüğü yanında sönük kalır. En büyük kazanım ise Azerbaycan halkının manevi güçlerini yeniden keşfetmesiydi. Devlet darbeleri önlendi, yeni anayasa hazırlandı, dış politikada dengeli bir çizgi benimsendi. Azerbaycan artık sadece bağımsız bir ülke değil, aynı zamanda uluslararası toplumun aktif ve saygın bir üyesiydi.
1998’de Haydar Aliyev’in öncülüğünde düzenlenen “Büyük İpek Yolu’nun Canlandırılması” forumu, Azerbaycan’ın uluslararası taşımacılık ağında bir merkez haline gelmesini sağladı. “Doğu-Batı” projesiyle Avrasya'nın kalbi oldu. Akıllı diplomasiyle ABD, Rusya, Avrupa ve Japonya gibi ülkelerle dengeli ilişkiler kuruldu. Bu strateji sayesinde Azerbaycan farklı ülkelerin çıkarlarının buluşma noktası haline geldi.

Haydar Aliyev, seküler temellere dayalı, hoşgörüye açık bir Azerbaycan ideolojisinin kurucusudur. Bugün ülkemiz, radikalizmle mücadele eden nadir devletlerden biri olarak örnek teşkil etmektedir. Haydar Aliyev, halkı tek bir bayrak altında birleştirmeyi başardı. Onun “Ben Azerbaycanlı olmakla gurur duyuyorum!” sözü, tüm diasporayı bir araya getiren bir kimlik çağrısıdır. Tüm bu temel devlet inşa süreçlerinin zirvesinde bir gerçek yükseliyor: Haydar Aliyev’in fikirleri, belirlediği stratejik yön ve devlet felsefesi bugün Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in liderliğinde yeni bir tarihi döneme taşınıyor. İlham Aliyev, bu ideolojik ve stratejik mirası çağın gereklerine uygun biçimde geliştirerek Azerbaycan’ı sadece bölgesel bir güç değil, aynı zamanda küresel aktör haline getirmiştir. Zafer Kazanan Başkomutan olarak işgal altındaki toprakları kurtarmış, ülkeyi çok yönlü kalkınma yoluna sokmuş ve bağımsızlığını daha da pekiştirmiştir. İlham Aliyev, Haydar Aliyev okulunun onurlu bir devamcısı ve Azerbaycan’ın yeni zaferlerinin yazarıdır. Yapılan reformlar, başlatılan büyük girişimler ve COP29 gibi dünya çapındaki etkinlikler, Azerbaycan’ın artık sadece tarih yazmadığını, aynı zamanda geleceği şekillendirdiğini göstermektedir."