Egemenliğin yeniden tesis edildiği Hankendi de EİT zirvesi Düşünce Günlüğü Haberleri

Dr. Cavid Veliyev - Uluslararası İlişkiler Analizler Merkezi, BAKÜ

4 Temmuz 2025 tarihinde Azerbaycan'ın tarihi şehri Hankendi'de Ekonomik İşbirliği Teşkilatı'nın (EIT) 17. Zirvesi toplandı.13 ülkenin devlet ve hükümet başkanlarının katıldığı bu toplantıda bölgede yaşanan gelişmeler açısından önemli mesajlar verildi ve zirve sonucu kabul edilen bildirgede önemli kararlar alındı. EİT’in kökleri, Türkiye, İran ve Pakistan tarafından 1964’te kurulan Kalkınma İçin Bölgesel İşbirliği Teşkilatı’na (RCD) dayanır. 1985’te İzmir Anlaşması ile RCD’nin yerini EİT almıştır. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından, Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Kırgızistan ve Tacikistan da EİT’e katılmıştır. Daha sonra Afganistan da örgüte dahil olmuştur. Kurucu İzmir Anlaşmasına göre, teşkilatın amacı, üye ülkeler arasında ekonomik, ticari, teknik ve kültürel iş birliğini geliştirmektir.

PEZEŞKİYAN İDDİALARIN ASILSIZ OLDUĞUNU GÖSTERDİ

EİT'in Hankendi toplantısı sırasında bölgede iki önemli gelişme yaşanmaktaydı. Rusya'nın Yekaterinburg şehrinde iki Azerbaycanlının Rusya kolluk kuvvetleri tarafından öldürülmesi nedeniyle iki ülke arasında yaşanan gerginlik ve 12 günlük İsrail-İran savaşının bölgedeki yansımaları… Zirveye katılan liderlerin çoğunluğu İsrail'in İran'a yönelik saldırısını kınadı ve zirve bildirisinde bu saldırıdan bütün üye devletlerin rahatsız olduğu belirtildi. Fakat bu zirve Azerbaycan-İran ilişkileri açısından özel bir önem taşımaktaydı: İsrail İran'a saldırdığında Azerbaycan bu saldırıyı kınamış ve hiçbir devletin Azerbaycan'ın komşusu İran'a karşı bir üs olarak kullanılmasına izin verilmeyeceğini bildirmişti. Fakat buna rağmen İran'da ve bölgede bazı siyasi yapılar ısrarlı bir şekilde İsrail uçaklarının Azerbaycan hava sahasını kullandığına dair yalan haberler yaymaktaydı. Hedef Azerbaycan'ı hem İran'da yaşayan Azerbaycan Türkleri arasında, hem de bölgede itibarsızlaştırmaktı. Aynı zamanda son dönemlerde Azerbaycan-İran arasında gelişen iyi ilişkileri de baltalamaktı, İran içinde de bunu yapmak isteyenler vardı.

Bu yalan haberlere ve İran içinden gelen itirazlara rağmen İran'ın Azerbaycan Türkü kökenli Cumhurbaşkanı Mesut Pezeşkiyan, Hankdendi'de yapılan zirveye katılarak aslında iddiaların asılsız olduğunu göstermiş oldu. Zirve sırasında Azerbaycan Devlet Başkanı İlham Aliyev'le yaptığı heyetler arası görüşmede İsrail saldırıları karşısında Azerbaycan'ın vermiş olduğu desteğe teşekkür eden Pezeşkiyan, ülkesine döndükten sonra ise, bazılarının iddia ettiği gibi ne giderken ne de dönerken bir tehdit hissetmediğini açıkladı. Pezeşkiyan yönetimi, komşuları tehdit etmenin İran'ın rakipleri için fırsatlar yarattığını düşünmektedir.

ÜÇ LİDER DE TÜRKÇE KONUŞTU

Zirve boyunca Azerbaycan, Türkiye ve İran'ın Türkçe konuşan üç lideri kendi aralarında tercümana ihtiyaç duymadılar. Bu her üç ülke arasında güvenin kurulması açısından önemli bir gelişme idi. Karabağ Zaferi'nden sonra Azerbaycan ve Türkiye gibi iki Türk devleti bölgedeki gerçekliği Türk devletleri lehine değiştirdi ve İran da bu denklemde Pezeşkiyan'la birlikte yer alma çabasında. Özellikle İsrail'in İran'a saldırısı karşısında Özbekistan, Kırgızistan da dahil olmak üzere Türk devletlerinin İran'a yönelik desteği, İran'ın Türk devletleri ile ilişkilerini normalleştirme fırsatı yaratmaktadır.

RUSYA-AZERBAYCAN KRİZİ

Rusya'nın Yekaterinburg şeherinde Rus kolluk kuvvetleri tarafından iki Azerbaycanlının öldürülmesi ve dokuzunun gözaltına alınarak işkence görmesi yaşanan diğer bir krizdi. Azerbaycan'ın, insanların ölümüne neden olan sorumluların cezalandırılması ve meseleyi etnik temelli bir sorun olarak tanımlanmaması talebi Rusya tarafından karşılanmayınca sorun karşılıklı suçlamalarla devam etti. Böyle bir ortamda EİT'in üye ülke liderleri ve hükümet başkanlarının Hankendi'de toplanması bir nevi Azerbaycan için siyasi destek olarak algılandı. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan İlham Aliyev'le görüşürken Türkiye'nin Azerbaycan'ın yanında olduğunu ve olmaya devam edeceğini açıkladı. Türkiye'ye dönerken de Azerbaycan-Rusya-Türkiye stratejik ilişkilerinin çok derin anlamları olduğunu ve mevcut krizin devam ettirilmesinin doğru olmayacağı mesajını vererek, ilişkilerin normalleştirilmesi gerektiğini söyledi. Nitekim EİT zirvesi bittiği zaman Rusya-Azerbaycan arasındaki kriz de yavaş yavaş sakinleşmeye başladı.

AFGANİSTAN DA ZİRVEYE KATILDI

Toplantıda dikkat çekici konulardan biri de Afganistan heyetinin toplantıya katılması idi. Azerbaycan, Afganistan'n Taliban hükümeti ile ilişkiler kurmaktadır. Toplantıdan birkaç hafta önce de Afganistan diplomatik temsilciliği Azerbaycan'da faaliyete başlamıştı. Bilindiği gibi Afganistan için en önemli sorunlardan biri dış dünya ile ticaretinin önündeki engellerdir. Bu sorunu aşmak ve Afganistan'ı dünyaya bağlamak amacıyla Azerbaycan'ın bir ulaşım koridor önerisi bulunmaktadır. Türkmenistan-Azerbaycan-Türkiye'den geçen bu hattın Afganistan'dan Hazar Denizi'ne kadar olan kısmına Lapiz-Lazuli ismi verilmiştir. Zirveye katılan Afgan heyet Azerbaycan'da Bakü limanını ziyaret ederek muhtemel koridorun yük taşıma imkanlarını müzakere ettiler.

SURİYE’YE DESTEK SÜRECEK

Zirvede liderler arasında yapılan ikili görüşmeler Azerbaycan-İran, Azerbaycan-Türkiye, Türkiye-İran, Pakistan-İran bölge ülkeleri arasındaki fikir ayrılıklarının giderilmesi ve iş birliklerinin geliştirilmesi açısından oldukça önemli idi. Örneğin, Cumhurbaşkanı Erdoğan zirveden dönerken yaptığı açıklamada Suriye'nin enerji krizinin çözülmesi için Cumhurbaşkanı Aliyev'den Suriye'ye Azerbaycan doğalgazı verilmesi için bir müjde aldığının haberini verdi. Bu noktada Suriye'de iktidar değişimi yapıldığı günden bu yana Azerbaycan'ın Suriye hükümetine verdiği destek devam etmektedir.

Sonuç olarak, Azerbaycan'ın anti-terör operasyonu ile egemenliğini yeniden tesis ettiği Hankendi ilk uluslararası toplantıya ev sahipliği yaparak başarılı bir performans sergiledi. Bölgede ve dünyada savaş ve gerginliklerin yaşandığı bir dönemde liderlerin Güney Kafkasya'da toplanması, barış, istikrar, iş birliği ve dayanışma mesajları vermesi bölgemiz açısından olumlu bir gelecek vaad ediyor. Bu sürecin içinde de Azerbaycan ve Türkiye liderlerinin baş rol oynadığını görmekteyiz…