Hayret verici ama gerçek: 150 gramlık icat orman yangınlarının felakete dönüşmesini nasıl önlüyor? Türkiye gibi ülkelerde çok işe yarayacak

Yaz ayları geldiğinde hem ülkemizde hem de dünyanın dört bir yanında yangınlar binlerce kilometrekarelik alandaki doğal bitki örtülerini küle çeviriyor. Bu yangınlarla mücadele, küresel ölçekte milyarlarca dolarlık maliyet oluşturuyor.

Uzmanlara göre, yangınların yayılarak verdiği zararın önlenmesinde, erken tespit çok önemli. Uydular, insansız hava araçları, termal kameralar ve yangın gözetleme kuleleri, alevleri felakete dönüşmeden önce fark edip yetkilileri ve itfaiye ekiplerini yaklaşan tehdide karşı uyarma konusunda önemli bir rol oynuyor.

Ancak bu tür önlemler oldukça maliyetli olabiliyor. Bu nedenle bir grup tasarımcı oldukça küçük, basit ve ucuz olduğunu iddia ettikleri bir ürün geliştirdi. Çam kozalağı büyüklüğündeki bu yangın dedektörünün, özellikle söz konusu önlemlerin sınırlı olduğu bölgelerde yangından kaçmak veya alevleri bastırabilmek için ciddi anlamda zaman kazandırması hedefleniyor.

CNN International'ın sensorların üreticisi Pyri isimli şirketten aktardığına göre, temel malzemeleri balmumu ve kömür kompoziti olan sensorlar doğaya karışıp herhangi bir ayak izi bırakmayacak şekilde üretiliyor. Cihaz yangına meyilli bölgelere yerleştirildikten sonra, herhangi bir bakım gerektirmeden yollarca kullanılabiliyor. Olası bir yangın halinde ortaya çıkan ısı, cihazın içindeki tetiği eritip alarm veren düşük frekanslı bir sinyal üretiyor.

Pyri'nin kurucularından Karina Gunadi, CNN International'a yaptığı açıklamada, "Bu sayede insanların bölgeyi daha erken tahliye etmesi ve yangınların kontrolden çıkmadan ve gerçekten yıkıcı bir hal almadan durdurulması mümkün olabilir. Bir yangını küçükken yakaladığınız zaman söndürmesi çok daha kolay olur" diye konuştu.

OKUL PROJESİ MEZUNİYETTEN SONRA ŞİRKETE DÖNÜŞTÜ

Pyri'nin temelleri, Londra'da dört tasarım mühendisliği öğrencisi tarafından bir ders projesi olarak atıldı. Öğrencilerden üçü, mezun olduktan sonra bu projeyi ticari bir girişime dönüştürmeye karar verdi. Şirketin adı doğanın yangınlara uyum sağlama yollarını mercek altına alan bilimin adı olan 'pyriscience'tan geliyor.

Gunadi, 'yangına bağımlı türler'e örnek olarak, sadece yangına yatkın bölgelerde üreyebilen çam türlerini örnek gösterdi. Bu çam türlerinin üremek için yangına ihtiyacı var çünkü tohumları ancak kozalakları kapatan reçinenin yüksek sıcaklıklarda erimesiyle dışarı çıkabiliyor.

Gunadi, doğrudan bu fikirden ilham aldıklarını belirterek, "Kendi kendimize, 'Doğanın yangınlara verdiği tepkiden yola çıkıp, doğal malzemeleri kullanıp en basit yangın dedektörünü geliştirsek nasıl olur?' diye sorduk" ifadelerini kullandı.

AĞIRLIĞI SADECE 150 GRAM

Pyri'nin çam kozalağına benzeyen şekli önemli bir fonksiyonu da beraberinde getiriyor: Ağırlığı 150 gram civarında olan bu sensorlar, şekilleri ve tırtıklı yapıları sayesinde darbeye karşı korunuyor. Bu detay sensorların insanların yaya olarak ya da araçla erişmesinin zor olduğu geniş bölgelere havadan bırakılacağı bir senaryoda çok önemli. Ancak sensorların oradan geçen insan ya da hayvanların ilgisini çekmemesi için de bu tasarımı seçtiklerini belirten Gunadi, "Bir tanesini gerçekten doğada kaybettik. Dolayısıyla, kamuflaj anlamında belki olması gerekenden de iyi bir iş çıkarmış olabiliriz" diye konuştu.

Kurucuların işini zorlaştıran bir diğer detay da toksik olmayan malzemelerin kullanılması çabası oldu. Özellikle sinyali üretecek elektronik parçaların doğaya zarar vermeyecek şekilde üretilmesi gerekiyordu. Pyri halihazırda patent süreci devam ettiği için tetik teknolojisinin detaylarını ve kullanılan malzemelerin kompozisyonunu kamuoyuyla paylaşmıyor ancak Gunadi, organik elektronikleri kullandıklarını, nadir toprak metallerinden ve lityum-iyon pillerden kaçındıklarını söyledi.

Gunadi, "Cihaz yanıp kül olduğunda çevreye herhangi bir olumsuz etki bırakmadığından emin olmak istiyoruz" diye konuştu.

YÜZYILIN SONUNA KADAR YÜZDE 50 ARTIŞ BEKLENİYOR

Son günlerde bir kez daha şahit olduğumuz üzere, dev yangınlar dünya genelinde daha sık yaşanmaya başladı. Artık yangın sezonları eskiye kıyasla daha uzun, daha sıcak ve daha kurak geçiyor. Bunun en önemli sebeplerinden biri iklim değişikliği; kuraklık ve yükselen küresel sıcaklıklar yangınları daha büyük, daha hızlı ve durdurulması daha güç bir hale getiriyor. Bunun sonucunda iklim krizi de derinleşiyor.

Birleşmiş Milletler Çevre Programı'nın (UNEP) verilerine göre, 2023 yılında dünya genelinde orman, maki vb. bölgelerde meydana gelen yangınlar, 6.687 megaton karbondioksit kirliliğine yol açtı. Bu miktar aynı yıl küresel havacılık sektörünün ürettiği karbondioksitten yedi kat fazlaydı.

UNEP'in tahminlerine göre dev yangınlarda 2050 sonu itibarıyla yüzde 30'luk, 2100 sonu itibarıyla ise yüzde 50'lik bir artış bekleniyor. Ayrıca büyük yangınlar artık tarihsel olarak yangına eğilimli görülmeyen Sibirya, Amerika'nın doğu kıyıları gibi coğrafyalarda da yaşanıyor.

Pyri'nin yaratıcıları için yangınların etkisinin kişisel bir boyutu da var. Şirketin kurucularından Brezilya doğumlu Richard Alexandre, geçen yaz rekor sayıda orman yangınının yaşandığı Pantanal bölgesindeki yıkıma birinci elden şahit oldu. California'nin Palo Alto şehrinde büyüyen Gunadi ise 2020'de Kuzey Kompleks Yangını nedeniyle dumanlara boğulan San Francisco'da yaşıyordu.

Gunadi, "Bir sabah uyandığımda gökyüzü koyu turuncu renkteydi ve bu durum günlerce devam etti. Gerçekten çok korkutucuydu" ifadelerini kullandı.

ERKEN TESPİT NEDEN ÖNEMLİ?

Yangınlar saatte 22,5 kilometrelik hızlarla yayılabiliyor. Dolayısıyla yangınla mücadelede her dakika önemli. 2020 yılında Avustralya Ulusal Üniversitesi tarafından yapılan bir araştırmada, yangına müdahale süresinin 1 saat azalmasının, büyük yangınların sıklığını yüzde 16 oranında azaltabileceği görültü.

Bu yıl başında Biden yönetimi, Beyaz Saray'dan ayrılmadan önce yeni geliştirilecek yangın izleme sistemleri için 15 milyon dolarlık bir bütçe açıklamıştı. (Trump yönetiminin bu programı sürdürüp sürdürmeyeceği henüz netleşmiş değil.) Diğer yandan Google da yakın zamanda FireSat girişimi için 13 milyon dolarlık bir finansman duyurusu yaptı. FireSat, her 20 dakikada bir yenilecek gerçek zamanlı görüntülerle, 5 metrekare ve üstündeki alanları kaplayan yangınları takip edecek bir grup uydunun hayata geçirilmesini öngörüyor.

Diğer yandan Pyri gibi basit yer sensorları geliştiren başka şirketler de var. ABD İç Güvenlik Bakanlığı'nın Bilim ve Teknoloji Direktörlüğü (S&T) 2019 yılından bu yana, çeşitli küçük şirketlerle birlikte yeni yangın dedektörlerinin araştırmalarını ve denemelerini yapıyor. Bu şirketlerden Maryland merkezli N5 Sensors, geliştirdikleri cihazın yangını birkaç metrekarelik bir alanla sınırlı olsa dahi 5 dakika içinde tespit edebildiğini duyurdu.

Geleneksel anlamda sensorlarda optik kameralar veya alevleri 'görebilen' termal görüntüleme teknolojisi kullanılıyor. Ancak S&T yeni nesil cihazların havadaki gazların ya da katı partiküllerin 'kokusunu alabileceğini' umduklarını söyledi. Bu sensorlar ayrıca daha önceki denemelerde elde edilen verilerle eğitilen yapay zekâ algoritmalarını da kullanıyor.

2027'DE PİYASADA OLMASI HEDEFLENİYOR

Pyri'nin tasarımcıları da yapay zekâdan faydalanmayı amaçlıyor. Cihazlardan biri tetiklendiğinde yapay zekâ hava durumu ve uydu verilerini analiz ederek, sinyalin gerçekten bir yangın sonucu olup olmadığını söyleyebiliyor.

Gunadi, herhangi bir bölgeye yerleştirilmesi gereken cihaz sayısının oranın topoğrafyası ve bitki örtüsü gibi coğrafi özelliklerine bağlı olduğunu belirtti ve "Yangın dinamikleri çok karmaşık" dedi. Pyri'nin piyasaya çıktığı zaman kilometre başına belli bir ücret ödemeyi gerektiren abonelik paketleri halinde satılacağını, paketlere montaj ve izleme yazılımının da dahil olacağını ifade eden Gunadi, fiyat vermekten kaçındı ancak "En yakın rakibimizin maliyetinin yarısı kadar olmasını hedefliyoruz" dedi.

Zira en başta da belirttiğimiz üzere Pyri, para, nitelikli emek, altyapı, zaman gibi kaynakları sınırlı olan müşterilere hitap etmeyi amaçlıyor. Şirketin hedef kitlesi öncelikle ABD'deki ormancılık, tarım ve hizmet sektörleri ancak Gunadi, dünyanın farklı yerlerinden talep aldıklarını söyledi.

Mezun olduklarından bu yana bir yandan araştırma ve geliştirme çalışmalarına bir yandan da finansman arayışına devam eden Pyri kurucuları, bu yılın sonlarında küçük çaplı testler ve canlandırmalar yapmayı, 2026'da daha geniş kapsamlı pilot uygulamalar hayata geçirmeyi, 2027'de de ticari anlamda piyasaya çıkmayı hedefliyor.