İğne, Hap ve Umut: Alzheimer’a karşı son cephe Sözcü Gazetesi

Bir sabah uyanıyorsunuz ve banyoya giden yolu bulamıyorsunuz ya da çaydanlığın içine şeker koyup altını açıyorsunuz. Bir şeylerin ters gittiğini hissediyorsunuz ama ne olduğunu anlatamıyorsunuz. İşte bu, Alzheimer’ın teşhisinden çok önce başlayan “beyindeki savaşın” sahnesidir. Hastalık sinsi, ama modern tıp onu yakalama konusunda artık daha hazırlıklı. Mini-Mental State Exam (MMSE) gibi kısa süreli dikkat ve hafıza testleri bir ilk adım. Ardından beyin MR’ı ya da daha ileri düzeyde PET taramaları gelir. Bazı hastanelerde belden sıvı alma (lomber ponksiyon) yöntemiyle beta-amiloid ve tau protein düzeyleri ölçülerek Alzheimer biyolojik olarak da doğrulanabilir. (Kaynak: Mayo Clinic, 2023)

Kan testiyle Alzheımer tanısı mümkün mü?

Geçmişte Alzheimer tanısı için sadece MR, PET taramaları ve belden sıvı alma işlemleri yapılabiliyordu. Ancak son yıllarda geliştirilen kan testleri oyunu değiştirmeye aday.

- PrecivityAD (C2N Diagnostics, ABD)
- AD-Detect (Quest Diagnostics)

Bu testler, kandaki beta-amiloid seviyesini ölçerek Alzheimer riskini saptayabiliyor.
Henüz Türkiye’de yaygın değil, ama ABD’de bazı merkezlerde uygulanıyor. Henüz tanı koymak için yeterli değil, ama hekimlere yol gösterici veri sağlıyor. (Kaynak: Washington Post, 2023/Alzheimer’s Drug Discovery Foundation)

İlaçların etkisi ne kadar sürüyor?

Alzheimer ilaçları, hastalığı durdurmaz; sadece belirtileri bir süreliğine hafifletir. Hafızayı geri getirmez ama bazı işlevleri yavaşlatabilir. Kolinesteraz inhibitörleri (donepezil, rivastigmin) genellikle hastalığın erken ve orta evrelerinde etkili olur. Hafif düzeyde iyileşme sağlayabilir, ancak kişiden kişiye değişir. Bazı hastalarda 6–12 ay işlevlerde yavaşlama görülebilir. Ancak bu etki zamanla azalır. İlacın etkisi çoğu zaman ilk  6 ayda belirginleşir, sonrasında sabitlenir. Memantin ise ileri evrede devreye girer, özellikle ajitasyon ve saldırganlık gibi davranışsal belirtileri kontrol altına almak için kullanılır. (Kaynak: NIH – Alzheimer’s Disease Education and Referral Center, 2022)

İlaçlar: Alzheimer’a karşı zaman kazanma yarışı

Bugün dünyada Alzheimer tedavisi için onay almış iki ana ilaç grubu var:

1. Kolinesteraz inhibitörleri:

- Donepezil (Aricept)
- Rivastigmin (Exelon)
- Galantamin

Bu ilaçlar, sinir hücreleri arasındaki iletişimi kolaylaştıran asetilkolin adlı kimyasalın yıkımını engelleyerek beyne “biraz daha zaman kazandırır.” Hafıza, dikkat ve konuşma becerilerinde kısmi iyileşmeler sağlayabilir ama işe yararlığı sınırlı ve geçicidir.

Yan etkiler: bulantı, kilo kaybı, baş dönmesi, uykusuzluk.
(Kaynak: Harvard Health Publishing, 2022)

2. Glutamat modülatörü:

- Memantin (Namenda)

İleri evre hastalarda kullanılır. Beyindeki glutamat dengesini düzenleyerek sinir hücrelerini “uyarılma zehirlenmesinden” korur. Bazı vakalarda ajitasyon ve saldırganlık gibi davranışsal belirtileri azaltır. (Kaynak: Cleveland Clinic, 2023)

Yeni nesil: Antikor tedavileri umut mu, yük mü?
Son yıllarda büyük umutla lanse edilen ilaçlar:

- Aducanumab (Aduhelm)
- Lecanemab (Leqembi)
- Donanemab

Bu ilaçlar, beyindeki beta-amiloid plaklarını hedef alan antikorlar içerir. Ama hem etkinlikleri sınırlı hem de riskleri var:

- Beyin ödemi (ARIA)
- Mikrokanamalar
- Yüksek maliyet

(Kaynak: New England Journal of Medicine, FDA, 2022) FDA, bu ilaçlara “hızlandırılmış onay” verdi. Ancak bilim dünyası ikiye bölündü: Kimi bu ilaçları “tarihi dönüm noktası” olarak görüyor, kimiyse “pahalı bir hayal” olarak (Kaynak: Washington Post, Nature Neuroscience) Tedavi kimlere uygulanır?

İlaçların çoğu hafif ila orta evre Alzheimer hastalarında daha etkilidir. İleri evrede beyin hücreleri ciddi kayba uğradığı için ilaçlar daha az fayda sağlar. Ayrıca her ilaç herkeste aynı sonucu vermez. Genetik, yaş, diğer hastalıklar belirleyicidir. (Kaynak: Alzheimer’s Research UK, 2023)

Yeni ilaçlar neden bu kadar tartışmalı?

Aducanumab (Aduhelm) ve Lecanemab gibi antikor tedavileri, “beyindeki amiloid plaklarını temizliyor” iddiasıyla piyasaya sunuldu. FDA onayı da aldı. Ancak bu ilaçlar, bilim çevrelerini ikiye böldü:

- Etkinliği sınırlı: Her hastada işe yaramıyor.
- Beyin ödemi ve mikrokanama riski var.
- Sadece erken evre hastalarda öneriliyor.
- Maliyeti yüksek: Aylık maliyeti 2.500–3.000 dolar arasında. ABD’de yıllık 26.000 doları bulabiliyor.
- Sürekli MR takibi ve beyin görüntüleme gerekiyor.

Tüm bu nedenlerle bu tedaviler, “tarihi devrim” olarak sunulsa da, halen deneysel bir yol gibi duruyor. (Kaynak: New England Journal of Medicine, 2023 / FDA Press Briefing)

İlaçsız müdahaleler: Beyne iyi gelen alışkanlıklar

Bilimsel veriler, ilaç tedavisinin yaşam tarzı müdahaleleriyle desteklendiğinde daha etkili olduğunu gösteriyor. İşte ilaçsız ama bilimsel dayanaklı bazı yöntemler:
- Müzik terapisi: Hatıraları tetikliyor, kaygıyı azaltıyor.
- Bulmaca–kitap–sudoku: Zihinsel aktiviteyi artırıyor.
- Yürüyüş: Günde 20 dakikalık fiziksel aktivite beyinde kan akışını hızlandırıyor
- Sosyal etkileşim: Yalnızlık, demansı % 60 oranında hızlandırabiliyor
(Kaynak: Alzheimer’s Society UK, “Non-drug therapies”, 2022)

Küçük bir test: Farkında mısınız?

Aşağıdaki 5 sorudan 3 veya fazlasına “evet” yanıtı veriyorsanız bir uzmanla görüşmek faydalı olabilir:

1. Aynı soruyu gün içinde tekrar tekrar soruyor musunuz?
2. Günlük görevleri tamamlamakta zorlanıyor musunuz?
3.Tanıdığınız kişileri ya da isimleri unutuyor musunuz?
4. Tarihleri, randevuları sık sık karıştırıyor musunuz?
5. Eşyaları yanlış yerlere koyup sonra başkalarını suçluyor musunuz?

(Kaynak: Alzheimer’s Association, Mini-Cog Screening Guide)
Not: Bu test teşhis aracı değildir. Ama farkındalık için ilk adımdır.

YARIN: 

- Alzheimer evre evre nasıl ilerler?
- Hasta yakınlarını bekleyen duygusal ve fiziksel yük
- Türkiye’de bakım sistemleri, destek imkanları
- Alzheimer’a karşı koruyucu 7 güçlü besin
-  MIND diyeti nedir? Hangi gıdalar zihni koruyor, hangileri çökertiyor?