Tarihçilerin kutbu: Halil İnalcık

Türk tarih profesörü Halil İnalcık, 7 Eylül 1916’da İstanbul’da dünyaya geldi. Babası Kırımlı göçmen Seyit Osman Nuri Bey, annesi Ayşe Bahriye Hanım olan İnalcık, orta öğrenimini Ankara Gazi Muallim Mektebinde tamamladı.

Liseyi Balıkesir Necati Bey Muallim Mektebinde okuyan İnalcık, üniversite eğitimini Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesinde aldı.

Yeni Çağ Tarihi Kürsüsünde Muzaffer Göker, Bekir Sıtkı Baykal ve Fuad Köprülü’nün derslerini takip etti. 1940’ta üniversiteden mezun olan İnalcık, Timur üzerine hazırladığı bir seminerle Fuad Köprülü’nün dikkatini çekti.

Köprülü’nün tavsiyesiyle, 30 Nisan 1940’ta Yeni Çağ Kürsüsüne bilimsel yardımcı tayin edildi. Çalışkanlığı ve azmiyle her zaman öne çıkan İnalcık, Türkiye’de sosyo-ekonomik tarih eserlerinin ilk örneklerinden birini; “Tanzimat ve Bulgar Meselesi”ni yazdı.

Türk Tarih Kurumu üyeliğine seçildi

Ankara Üniversitesi Arap Dili ve Edebiyatı bölümünden Şevkiye Işıl ile 1945’te hayatını birleştiren İnalcık, 44 sene süren bir evlilik yaşadı. İnalcık, her fırsatta eşinin kendisine destek olduğunu söyledi.

Osmanlı Devleti’nin sosyal ve ekonomik konuları üzerinde yoğunlaşan İnalcık, İstanbul'da Osmanlı arşivlerinde ve Bursa Şer'iyye Sicilleri üzerinde araştırmalar yaptı.

Prof. Dr. İnalcık, 1947’de Türk Tarih Kurumu (TTK) üyeliğine seçildi.

İngiltere'de Osmanlı tarihiyle ilgili araştırmalar yaptı

1949 yılında bilgi, görgü ve çalışma alanındaki tecrübesini artırmak için İngiltere’ye gitti. British Museum’da Türkçe yazmalar üzerine çalıştı. Aynı zamanda “Calendar of State Papers” serisinde Osmanlı tarihine ait kayıtları topladı.

Londra Üniversitesinde katıldığı seminerlerde birçok tarihçiyle tanışan İnalcık, dünyanın en önemli arşivlerinden birinde (İngiltere Public Record Office) Osmanlı tarihiyle ilgili araştırmalar yaptı.

İnalcık, 1950'de Fransa Paris'te toplanan Milletlerarası Tarihi İlimler Kongresine katıldı. Orada, École des Annales okulunun kurucularından Fernand Braudel ile tanıştı. Braudel’in 1949'da yayımlanan "II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası" adlı eserinden etkilenerek, Türkiye'de bu eseri tanıtan bir yazı yazdı.

ABD'de çalışmalar yaptı

İnalcık, 1952'de "Viyana Bozgun Yıllarında Osmanlı-Kırım Hanlığı İş Birliği" teziyle profesörlük aldı.

1953-1954 yılları arası Columbia Üniversitesi School of International Affairs'e ziyaretçi profesör olarak davet edildi. Prof. Tibor Halasi-Kun ile birlikte ABD’de Osmanlı ve Türk araştırmalarının gelişmesinde rol oynadı.

İnalcık, Rockefeller Vakfının bursuyla 1956-1957'de Harvard Üniversitesinde "research fellow" olarak bulundu.

Harvard profesörlerinden W. Langer'nın teklifi üzerine “An Encyclopaedia of World History”nin Osmanlı kısmını gözden geçirmeyi üstlendi. 1957'de Türkiye'ye döndü ve Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesinde Osmanlı, Avrupa ve ABD tarihini okuttu.

Ayrıca İnalcık, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsünün (TKAE) kuruluş döneminde faaliyetler yürüttü.

Türk tarih ve kültürünün tanıtılması için büyük çaba sarf etti

1961'de tarihi hakkında araştırma yapmak için Kıbrıs'a giden İnalcık, Kıbrıs Vakıflar İdaresinde kadılıklara ait 56 sicil defteri tespit etti ve bunlar üzerinde çalıştı.

Fransızca, İngilizce, Farsça, İtalyanca ve Almanca dillerini bilen İnalcık, 1961-1962 yılları arasında, 7 ay kadar Beyrut'ta bulundu ve burada Arapçasını da ilerletti.

Daha sonra Hollanda’ya davet edildi. Orada “Turkey and Europe” başlıklı bir konferans verdi.

İnalcık aynı zamanda, Uluslararası Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Kurumuna (AIESEE) 1966'da üye seçildi. Burada Türk tarih ve kültürünün tanıtılması yolunda büyük çaba sarf etti. 1971-1974 yılları arasında kurumun başkanlığını da yaptı.

1967'de Münih'te Uluslararası Müsteşrikler Kongresine gitti. Aynı yıl Princeton ve Pennsylvania üniversitelerinde misafir profesör olarak dersler verdi.

1968'de Londra ve Paris'te 3 ay Bibliothèque Nationale ve arşivlerde araştırmalar yaptı.

Türkolog Tibor Halasi-Kun ile birlikte Osmanlı araştırmaları için büyük önem taşıyan "Archivum Ottomanicum" dergisini çıkarmaya başlayan İnalcık’ı, 1971'de İngiltere Royal Historical Society "corresponding member" olarak seçti.

Aynı yıl Harvard Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezinin (Center for Middle Eastern Studies) davetlisi olarak 2 konferans verdi. İnalcık, 1972'de AÜDTCF'den emekli oldu.

Prof. Dr. İnalcık 1986’da yaklaşık 15 yıldan beri çalıştığı Chicago Üniversitesinden emekli oldu. Aynı yıl Boğaziçi Üniversitesi Prof. İnalcık’a fahri doktora unvanı verdi.

Osmanlı tarihini farklı açılardan ele aldı

Prof. Dr. İnalcık, neredeyse her dönemi üzerine yaptığı araştırmalarla Osmanlı tarihini aydınlattı. Eserlerini siyasi tarih, ekonomik tarih, kurumlar tarihi, hukuk, ticaret, üretim, vergi, bürokrasi, demografik yapı gibi konularda kaleme aldı.

Halil İnalcık, Osmanlı sosyal ve ekonomik meselelerinin hiçbirinin dayandığı hukuki temellerden soyutlanarak incelenemeyeceğinden hareketle, akademik hayatının daha ilk dönemlerinden itibaren Osmanlı hukuku üzerinde de araştırmalar yaptı. 

Özellikle 1950'lerde Bursa kadı sicilleri üzerinde yaptığı araştırmalarda, Bursa kadı sicillerine ait 300'den fazla belgeyi yayımladı.

Prof. Dr. Halil İnalcık'ın başlıca kitapları arasında şunlar var:

"Tanzimat ve Bulgar Meselesi", "Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-ı Arvanid", "Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar", "Gazavat-ı Sultan Murad b. Mehemmed Han İzladi ve Varna Savaşları", "Tursun Beg, The History of Mehmed the Conqueror, Chicago-Minnesota: American Research Institute" ve "Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi".

İnalcık'ın aldığı ödüller

Halil İnalcık, 1998’de 9. Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'in elinden İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Ödülü aldı. Daha sonra, Kültür Bakanlığının Osmanlı üzerinde bir eser hazırlamak için düzenlediği “Kültür Bakanlığı 700. Yıldönümü Yayın Komisyonu”nun başına getirildi.

Türkçe ve İngilizce 2'şer cilt şeklinde hazırlanan ve editörlüğünü yaptığı bir eserle, "Dünya Kitap Fuarı"nda birincilik ödülüne layık görüldü.

1999'da Balıkesir Üniversitesi ve Türk Kültürüne Hizmet Vakfından teşekkür plaketleri alan Prof. Dr. Halil İnalcık için, aynı üniversitede "Halil İnalcık Salonu" açıldı.

2001'de Sofya Üniversitesinde fahri doktora unvanı verilen İnalcık, 2002'de İslam Konferansı Teşkilatından Teşekkür Plaketi ve Kültür Bakanlığı 2002 Kültür ve Sanat Büyük Ödülü aldı.

Prof. Dr. İnalcık, "Macaristan Liyakat Nişanı", "Türkiye Yazarlar Birliği ve Ankara Üniversitesi şükran plaketi", "Milli Savunma Bakanlığı Ödülü” ve "Bursa Ulusal Kültür Yaşamına Katkı Ödülü"ne de layık görüldü.

Çoklu organ yetmezliği nedeniyle Ankara’da tedavi gördüğü hastanede 25 Temmuz 2016’da hayatını kaybeden İnalcık'ın cenazesi Bakanlar Kurulu kararıyla Fatih Camii Haziresi'ne defnedildi.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın talimatıyla İnalcık için özel bir kabir yapıldı. Halil İnalcık'ın kabri, geleneksel Osmanlı Ulema Kabri şeklinde dizayn edildi.