Zamanımızı da dikkatimizi de çaldılar: Dijital çağın görünmeyen soygunu

Bir saatlik boş zaman bulduğumuzda kitap okumak istiyoruz ama birkaç sayfa sonra dikkatimiz dağılıyor. Bir haber izlemek ya da uzun bir yazı okumak zor geliyor. Sosyal medyada bir gönderiye birkaç saniyeden fazla odaklanamıyoruz. Bazen bir filmi, bir diziyi bile baştan sona izleyemiyoruz. Ekranlar arasında gezinirken zamanın nasıl geçtiğini anlamıyoruz. Geriye yalnızca iç sıkıntısı ve bir türlü tamamlanamayan işler kalıyor. Ardından da kendimize yükleniyoruz: “Odaklanamıyorum, verimli değilim, dağınığım…”

Ama ya suç sadece bizde değilse?

Uzmanlara göre bu yalnızca bireysel bir sorun değil. Bilinçli bir şekilde tasarlanmış, dikkat ekonomisinin merkezinde yer alan küresel bir sistemin parçasıyız. Zihinsel yorgunluk, konsantrasyon eksikliği ve verimsizlik şikayetlerinin arkasında çok daha derin bir gerçeklik var: Dikkatin sistematik biçimde çalınması.

Peki bu dikkat nasıl çalınıyor? Kimler çalıyor? Ve daha da önemlisi, kim kazanıyor?

Uzman Psikolog Ahmet Yılmaz, algoritmaların görünmeyen savaşı nasıl kazandığını TRT Haber’e anlattı.

[Fotoğraf: Getty]

Dikkat bir ticari ürüne dönüştü

Sosyal medyada bağımlılık sınırı: Hangi platformda ne kadar zaman geçirmek riskli?

Bugün dikkat yalnızca bireysel bir zihinsel beceri değil; ekonomik değeri olan bir metaya dönüşmüş durumda. Çünkü dikkatimiz, şirketlerin hedeflediği ve doğrudan gelir elde ettiği en önemli kaynaklardan biri haline geldi.Psikolog Ahmet Yılmaz, bu dönüşümün merkezinde algoritmaların yer aldığını söylüyor:

“Algoritmayı oluşturan şirketlerin temel amacı, bu sistemden para kazanmak. Ve bunun için kullanıcıyı belirli bir kalıba sokmaya çalışıyorlar. Şöyle bir mesaj veriyorlar: ‘Sen benim belirlediğim algoritmaya uyacaksın. Eğer uymazsan seni öne çıkarmam, sana görünürlük sağlamam, para da kazandırmam.’”

Yalnızca izleyici değil, içerik üreten herkes bu sistemin bir parçası haline geliyor. Görünürlük kazanmak, takipçi sayısını artırmak ya da gelir elde etmek isteyen herkes algoritmanın kurallarına boyun eğmek zorunda. Bu da beraberinde psikolojik olarak bağımlılık yaratan bir döngüyü getiriyor:

“Takipçi ve beğeni aldığınızda beyindeki dopamin ödül merkezi aktifleşiyor. Yani her yeni beğeni ya da yorum, beyinde küçük bir haz dalgası oluşturuyor. Bu da kişiyi daha fazlasını istemeye yönlendiriyor.”

Dikkat çalınıyor, zaman buharlaşıyor

Algoritmalar yalnızca neyi izleyeceğimize değil, nasıl düşüneceğimize, zamanı nasıl algılayacağımıza da karar veriyor. Sistem, farkında olmadan bizden yalnızca dikkatimizi değil, zamanımızı da alıyor. Üstelik bu süreç çoğu zaman suçluluk duygusuyla birlikte ilerliyor. Ahmet Yılmaz şöyle anlatıyor:

“Mesela bir saatim var. Bu bir saatte bir şey yapmam gerekiyor. Ama ne oluyor? Telefon bildirimleri geliyor, başka bir şeye odaklanıyorum. Sonra o saat bitiyor ve diyorum ki: Ben hiçbir şey yapamadım. Kendimi verimsiz hissediyorum. Bu bende yetersizlik duygusu oluşturuyor. Suçluluk başlıyor.”

Dikkatini toparlayamayan birey, zamanını da etkili kullanamıyor. Bu döngü zamanla depresyon, tükenmişlik ve kaygı bozukluklarına yol açıyor. Ve ironik biçimde, dikkatini çalan sistem, bu ruh halinden de yeniden besleniyor.

Herkes dikkatin peşinde...

Dikkatin sessiz düşmanı: Yakındaki telefonlar

Dikkat yalnızca sosyal medyada değil, gündelik hayatın her alanında paraya çevrilebilen bir değere dönüştü. Alışveriş merkezlerindeki yürüyüş yollarından sosyal medyada karşımıza çıkan içeriklere kadar her şey bu dikkat ekonomisinin bir parçası olarak tasarlanıyor. Amaç yalnızca gözümüzü değil, zihnimizi yakalamak. Yılmaz, dikkat çekmenin bugünün en büyük pazarlama aracı haline geldiğini vurguluyor:

“Siz bir reklam izlediğinizde ‘çok dikkat çekici’ diyorsunuz. Ya da bir içerik için ‘çok dikkatimi çekti’ diyorsunuz. O da başarıya ulaşmış oluyor. Dikkatinizi üzerine çektiği anda kazanmaya başlıyor. Çünkü sizi ikna edip ürününü sattığı an doğrudan ciddi bir gelir elde ediyor.”

[Fotoğraf: Getty]

Düşünmeyi unutan bir toplum olabilir miyiz?

Algoritmalar yalnızca dikkatimizi dağıtmıyor; düşünme biçimimizi de şekillendiriyor. Uzun metinleri okuyamamak, bir konuda derinleşememek ya da yüzeysel bilgiyle yetinmek artık sıradan hale gelmiş durumda.

Ahmet Yılmaz’a göre sürekli kısa içeriklere maruz kalmak, beynin derin düşünce üretme kapasitesini zayıflatıyor. Bu da toplumun giderek daha yüzeysel düşünmesine yol açıyor. Özellikle gençler arasında uzun metinlerin “sıkıcı” bulunması, konuşmalarda “kısa kes” baskısının normalleşmesi bu değişimin en net göstergesi.

“Üretmeyen, düşünmeyen bir nesil yaratılıyor”

Dikkatin sistematik biçimde yönlendirilmesi bireylerin ötesinde, toplumların zihinsel sağlığını etkileyen bir tehdit haline geliyor. Yılmaz, bunu dijital bir soğuk savaş olarak tanımlıyor:

“Sosyolojik olarak baktığımız zaman da ülke olarak da burada bir şeyler yapmamız gerekiyor. Çünkü bu aslında ülkenin kaybı. Bunu ben şey olarak da bazen düşünüyorum. Bu aslında bir soğuk savaş. Hani nedir? Sen bir topluma bunu verdiğin anda düşünmeyen beyinler, analiz yapmayan beyinler, üretmeyen beyinler, sürekli bir kutunun içerisinde olan beyinler... Bu toplum ne oluyor? Bir şey getiremiyor, üretemiyor.”

Genç nüfus üzerindeki etkiler çok daha belirgin. Oyun ve teknoloji bağımlılığı giderek yaygınlaşıyor; eğitim ve iş hayatına katılamayan gençlerin sayısı artıyor. Ancak bu durum çoğu zaman fark edilmiyor.

“Bir ülkenin genç nüfusunu tüketmek istiyorsan, yok etmek istiyorsan bağımlılıklar bunun için çok büyük bir durum. Yani sen bir gençliğe bu maddeleri verdiğinde ben çok ciddi başarılı olacak kişilerin bu bağımlılık yüzünden yok olup gittiğine şahit oldum. Bu bir silah. Mesela bu uygulanıyor bütün ülkelerde baktığınız zaman. Madde kullanmayanlara da böyle bir silah kullanılıyor.”

“Boşa giden bir hayat. İşte oyun bağımlı mesela baktığınız zaman. Bugün 25–30 yaş arasında çalışmayıp evde sadece oturup oyun oynayan bir gençlik var. Şimdi bunların hepsi aslında dediğiniz gibi bir soğuk savaş. Artık insanlar ülkeleri ya da bu tür şeyleri silahla gidip de uçakta vurarak fethetmiyor. Bu daha etkili bir silah oluyor. Siz topluca bir nesli yok etmiş oluyorsunuz. O yüzden bu noktaya çok durmak gerekiyor.”