Denizlerimizi istila ediyor, sığ sularda yüzüyorlar! Balon balığına dokunmak dahi ölümle sonuçlanabiliyor… Yüzen insanlara saldırıyorlar mı? 6 SORU 6 YANIT

Tarım ve Orman Bakanlığınca hazırlanan ‘Balon Balığı Avcılığının Desteklenmesine İlişkin Tebliğ’de Değişiklik Yapılmasına Dair Tebliğ’ Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girdi. En tehlikeli türlerden biri olan benekli balon balığı (Lagocephalus sceleratus) için balık başına destekleme bedeli 25 TL'den 35 TL'ye çıkarıldı. Bu tür için 100 bin adede kadar ödeme yapılacak. Yani balon balığı avlayanlara balık başına 35 TL ödenecek.

Balon balığıyla mücadele için uygulanan devlet politikaları ve teşvikler, akıllara “Bu tür gerçekten çok mu tehlikeli?” sorusunu getiriyor.

“Korkmanıza gerek yok ama dikkatli olmanızda da fayda var” diyen Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Öğretim Üyesi Halit Filiz, balon balığı hakkında herkesin mutlaka bilmesi gereken 6 soruyu yanıtladı.

BEŞİ YABANCI OLMAK ÜZERE YEDİ BALON BALIĞI TÜRÜ KIYILARIMIZDA

1- Balon balığı Türkiye denizlerinde hep var olan bir tür müydü yoksa denizlerimize sonradan mı yerleşti? Sıklıkla nerelerde görülüyor?

Aslına bakarsanız iki balon balığı türü (Lagocephalus lagocephalus ve Sphoeroides pachygaster) Süveyş Kanalı açılmadan daha önce de Akdeniz’de yaşayan türlerdi. Bunlar zehirsiz olduklarından ve sayıları az olduğundan hep ilgi dışı almışlardı. Bugün herkesi bir ‘tehlike ve sorun’ olarak ilgilendiren balon balığı türleri ise Süveyş Kanalı yoluyla Akdeniz’e sonradan gelen türlerdir.

Süveyş Kanalı ile Akdeniz’e tür geçişlerinin başladığı tarihi 1902 (kanal 1889 yılında açılmıştır) olarak düşünürsek, ilk yabancı balon balığı 2005 yılında kıyılarımızda görüldü. En son yapılan bir listeye göre, Türkiye denizlerinde 2’si yerli 5’i yabancı olmak üzere toplam 7 balon balığı türü görülüyor: Lagocephalus lagocephalus, Lagocephalus suezensis, Lagocephalus sceleratus (Zehirli), Lagocephalus gunteri, Sphoeroides pachygaster, Torquigener filavimaculosus (Zehirli) ve Tylerius spinosissimus.

AKDENİZ’DEKİ İSTİKACILIK POTANSİYELLERİ ÇOK YÜKSEK

2- Balon balığı yerli balık türlerini nasıl etkiliyor? Avlanma ve balıkçılık faaliyetlerinde ne gibi sorunlara yol açıyor?

Balon balıkları, denizel ekosistemde milyonlarca yıldır var olan yaklaşık 36.000 balık türü içinde hayatta kalmaya çalışan bir grup. Tabii bu kadar çok türün (balıklar dışındaki diğer canlıları da düşünün) olduğu bir yerde hayatta kalabilme savaşı veren bazı türlerin silah geliştirme yetenekleri olması da kaçınılmaz hale geliyor.  İşte bazı balon balıkları (Lagocephalus sceleratus ile Torquigener filavimaculosus gibi) da bu silahları geliştirebilmiş ve bu nedenle de zehirli ve tehlikeli olarak nitelendirdiğimiz balık türlerinden.

Tabii bu zehir özelliği bu balığı tüketen canlılara verebileceği zarar… Ama bir de Akdeniz var. İşin buradaki asıl boyutu bu türlerin Akdeniz’e gelip yerleşmiş olmalarından ziyade, balon balığı türlerinin sayılarını ve yayılım alanlarını arttırma yetenekleridir. Ekibimizle yaptığımız çalışmada bilimsel olarak balon balıklarının Akdeniz'deki istilacılık potansiyelinin yüksek olduğunu gördük. Bu istilacı türler, önemli ekolojik ve sosyo-ekonomik etkilere yol açıyor.

Erken olgunlaşma ve üreme, anti-avcı zehirli savunma, hızlı uyum sağlama yetenekleri, üreme kapasitelerinin yüksek olması (olgun bir dişi üreme döneminde yaklaşık 10 milyon yumurta üretebilir), balon balıklarının yumurta ve yavrularını tüketen olmaması gibi tüm avantajlar balon balıklarının dramatik istila başarısının ve her yerde olmasının altında yatan nedenlerdir. Sonuçta da biz insanların Akdeniz’de yaptığı her türlü etki, başta aşırı avcılık olmak üzere ekosistem bozulmaları ve bunlar üzerine iklimsel değişimlerin etkileri, maalesef sonradan gelip yerleşebilen bu gibi türler için bir avantaj oluşturuyor.

İŞTE DENİZLERİMİZE VERDİKLERİ ZARARLAR

Akdeniz'de iklim değişikliğine bağlı olarak artan sıcaklıklar, balon balıklarına özellikle üreme açısından daha uygun habitat koşulları sağlıyor.

Özellikle balığın balığı yediği bir dünyada, düşmanı olmayan bu balıklar diğer balıkları tüketebiliyor. Böylece bir yandan değerli yerli balık türlerinin sayılarında düşüşler gözlenmesi gibi doğrudan zarar oluşabildiği gibi, çok sayıda olmalarından dolayı balıkçıların kullandıkları ekipmanlara zararlar da verebiliyorlar.

Ekolojik olarak da örneğin Akdeniz’in yerli türleri, bu yeni gelen savaşçı balıklar ile mücadele edemediğinden, yaşam ortamlarını değiştirmek zorunda kalabiliyorlar. Böyle olunca da eskiden çok balık olan yerlerde artık o balıklar bulunmaz oluyor, onlardan boşalan yerlerde de balon balıkları cirit atıyor.

Ülkemizde kayıtlara geçen ilk balon balığı saldırısı 2019 yılında Mersin Anamur’da yaşandı. Dizine kadar gelen suda oynayan 8 yaşındaki E.B.D.’nin sol el yüzük parmağındaki son boğumunu bir balon balığı kopardı.

İNSANLARIN YÜZDÜĞÜ YERLERE GELİYORLAR

3- Deniz sezonunun açıldığı bu günlerde balon balıkları tatilciler ve yerel halk için bir tehlike oluşturuyor mu? Bu balıklar denizde gördükleri insanlara saldırıyor mu?

Balon balıklarının bazı türleri kıyısal bölgede oldukça sığ sularda, yani yüzülen alanlarda da bulunabiliyor.

Balon balıkları, kıyıdaki balık atıklarına veya yem olarak gördüğü küçük balıkların peşine takılarak gelebilir. Yazın rahatlıkla denize girebiliriz. Balon balığı ile karşılaşabiliriz, korkmaya gerek yok. Çünkü balon balıkları öyle sürüler oluşturmaktan ziyade, tek başlarına gezmeyi tercih eden balıklardır. Bir balon balığını alıp ellemediğiniz sürece size zararı olmaz, ama merak edip incelemek üzere elinize alırsanız gaga yapısına benzer dişleri ile size zarar verebilir. Zehir özelliğini unutmayınız ve elinize almayınız.

Yine de bazı sıra dışı insan-balon balığı etkileşimleri haberlere konu oldu. Akdeniz’e yerleşen balon balıkları oldukça büyük boylara erişebilmiş ve bazen de davranış değiştirdikleri gözlemlenmiştir. Durup dururken bir balon balığının gelip saldırma olasılığı düşük olmakla birlikte, dikkatli olmakta fayda var.

BİR BALIK YA DA CANLI SİZE YABANCI İSE ONDAN UZAK DURUN!

4- Balon balığı gören bir kişi ne yapmalı?

Balon balığı görülmesi artık Akdeniz ve Ege sahillerimizde olağan. Balon balığı ile karşılaşabiliriz, korkmaya gerek yok. Ellemediğiniz sürece size zararı olmaz. Oltaya gelen bir balon balığını eldiven ile çıkartıp geri bırakın. Karada ölsün diye bırakmayın, karaya çıkartmayın. Karaya çıkarmak zaten yasak. Çünkü bu durumda bunu merak edip elleyen, inceleyen bir insan özellikle de çocuklar zehirlenebilir.

Ölü balığı tüketen kedi vb. bir başka canlı da ölebilir. Balon balıklarının ellenmemesi ve tüketilmemesi ile ilgili durum daha çok vatandaşların ve yerel halkın konu ile ilgili farkındalıklarının arttırılıp, bilgilendirilmesi ile ilgilidir. Bu nedenle balon balığı gibi türler konusunda bir farkındalık oluşmalı, gerekli araştırmalar yapılmalı ve önemler alınmalıdır.

Bu önemli konuda adımlar atılıyor, bakanlık, yerel yönetimler ve bazı sivil toplum kuruluşları balon balıkları ile ilgili bu gibi çalışmaları yürütüyor. Ancak, en iyi bilinç durum senaryosu şudur, bir balık ya da canlı size yabancı ise ondan uzak durun!

DEVLET DESTEĞİNDEN SADECE BU KİŞİLER YARARLANABİLİR

5- Balon balıklarının avlanması için balıkçılar teşvik ediliyor. Bu balığı herkes avlayabilir mi?

Burada önemli görülmesi gereken nokta karar vericilerin de istilacı türler konusunda adım atmış olmasıdır. Akademi-Yerel Halk-Karar Vericiler arasında ortak fikir ve hedef olması istilacı türler ile mücadelede güçlü bir yöndür. Bu destekten yararlanabilecek kitle bellidir, yani öyle her balon balığı yakalayan bu destekten yararlanamıyor. Balon balıklarının avlamasını ruhsat tezkeresine sahip balıkçı gemisi ile su ürünleri avcılık faaliyeti yapan balıkçılar gerçekleştirebiliyor. Teşvik dışı balon balıklarını yakalayanlar ise bu balıkları karaya çıkartmamalı, çıplak el ile ellemekten kaçınmalı ve mümkünse denize atmalıdır.

FELÇ, SOLUNUM DURMASI VE ÖLÜME DAHİ NEDEN OLABİLİR

6- Balon balığını tüketmek ne gibi sonuçlara neden olabilir?

Bilgi eksikliği ile “ben bu balığı avlarım” diyen ya da haberlerde okuduğumuz gibi “ben bu balığı yerim” diyenler felç, bilinç kaybı, solunum durması, kalp krizi seyriyle başlayan ve ölümle sonuçlanabilen istenmeyen durumlar ile karşılaşabilirler. Özellikle zehirli ve zehirsiz türleri ayırt etmek zor olacağından, en iyi yapılacak şey hiçbir balon balığına elimizi dahi sürmemektir. Eğer oltamıza balon balığı yakalandı ise eldiven ile tutup oltadan çıkarılmalı ve denize geri atılmalıdır.