Dîvân ı Hikmet’in Afganistan Nüshası bulundu: Ayrıntılar ilk kez TRT Haber de

"Hayatını ganimet bil birkaç gün sana fırsattır.
Eğer sen akıllı isen sana verilen bu fırsat ganimettir."

Dîvân-ı Hikmet, Hoca Ahmed Yesevî’nin tasavvufî öğretilerini içeren ve Türk tasavvuf edebiyatının en eski örneklerinden biri. Eserde İslamî öğretiler, peygamber sevgisi, dervişlik hayatı, cennet ve cehennem tasvirleri gibi konular yer alıyor.

Afganistan Nüshası bulundu ve okundu

Hoca Ahmed Yesevî’nin Dîvân-ı Hikmet eserinin Afganistan'da bir nüshası daha bulundu ve okundu. Nüshanın şiirlerine bakıldığında daha çok Herat’ta istinsah edildiği düşünülüyor.

Nüshayı bulan Afganistan Kabil Üniversitesi Öğretim Görevlisi Nasratullah Morad, nüshanın özelliklerini, diğer nüshalardan farklarını, Türk Dünyası ve tarihe katkısını ilk kez TRT Haber'den Ayşe Şimşek'e anlattı.

Nasratullah Morad, Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı (YTB) Bursu ile Türkiye'ye geldi ve burada Samsun 19 Mayıs Üniversitesi'nde yüksek lisans yaptı. Halihazırda aynı üniversitede doktora öğrencisi olan Morad'ın doktora tez konusu da Ahmed Yesevi...

Nasratullah Morad, aynı zamanda Azerbaycan Kültür Merkezi’nin Azerbaycan Türkçesi kursunda da eğitimlerine devam ediyor.

"Nüshaların içinde Dîvân-ı Hikmet olmasını beklemiyordum"

Dîvân-ı Hikmet’in Afganistan Nüshası'nın kendisine hediye edildiğini söyleyen Morad, bu süreci şu sözlerle anlattı:

"Dîvân-ı Hikmet’i Dr. Aminullah Nail Xankeldi 2021 yılında dört el yazma nüshası ve kendisinin yeni yayımladığı eseri ile bana hediye etmişti. Nüsha kendisine nesilden nesile ona miras kalmış. Nüshanın şiirlerine bakıldığında daha çok Herat’ta istinsah edildiği düşünülüyor. İlk önce nüshaların içinde Dîvân-ı Hikmet olmasını beklemiyordum. Nüshaları inceledikten sonra hikmet başlıkları ve mahlaslarını görünce farkına vardım."

"Nüshanın istinsah tarihi 1798-1807 yılları"

Nüshanın yazılış tarihinin kesin olmadığını söyleyen Morad, kağıdın özellik ve şekline bakarak 18. yüzyılın sonunda istinsah edilmiş olabileceğini belirtti ve ebcet hesabına göre nasıl belirlediğini anlattı:

"Şiirlerin birinde ebcet hesabının tarih düşürme yöntemiyle 'Bu şiirin tarihi Şeyh Şâb’dan ortaya çıkar' diyerek açıkça belirtilmiş. Ebcet hesabına göre H. 1213/M. 1798 tarihi ortaya çıkıyor. Aynı zamanda nüshanın son varaklarında 'Hazret-i Şah-i Keruh' adını taşıyan Nakşibendîyye mürşidinin şehadeti üzerine bir parça mersiye yazılı. Bu bilgilere dayanarak nüshanın istinsah yeri Afganistan’ın Herat şehri ve istinsah tarihi olarak da 1798-1807 tarihlerini vermek daha doğru oluyor."

Kabil Üniversitesi Öğretim Görevlisi Nasratullah Morad

"Çağatay Türkçesi dönemine ait metinlerin yazım özelliklerini taşıyor"

Hikmetler, sade ve yalın bir dille yazılmış olup, halkın anlayabileceği şekilde dini ve ahlaki öğütler veriyor. 

Nüsha imla bakımından daha çok Çağatay Türkçesi dönemine ait metinlerin yazım özelliklerini taşıyor. Eser, hem aruz hem de hece ölçüsü kullanılarak yazılmış. 

Eser, karton kapaklı olup üzeri pamuk ipinden dokunmuş bez ile sarılı.

"Nüshanın ilk sayfası eksik"

Arkalı önlü toplam 47 yaprak 94 sayfadan oluşuyor:

Dîvân-ı Hikmet’in nüshaları genellikle “Bismillah dep beyân eyley hikmet aytıp” mısrasıyla başlıyor. Ancak bu nüshanın ilk sayfası eksik. Muhtemelen üzerinden zaman geçince kopmuş. Nüshanın ilk sayfası “Medîne’ge Resûl barıp boldı garîb” mısrası ile başlıyor.

Kabil Üniversitesi Öğretim Görevlisi Nasratullah Morad

Birbirini takip eden sayfaları göstermek için reddâde veya müşʿire sistemi kullanılmış. Metin birkaç şedde dışında harekesiz.

"Kur’ân’ın bâtınî anlamını açıklayan eser"

44a sayfasında iki küçük mühür bulunuyor. Aynı sayfada bir önceki şiir bittikten sonra besmele ile yeni bir şiir başlıyor.

Dîvân-ı Hikmet, bir nevi Kur'an ve Hadis tercümesidir. Nitekim Yesevi kendisi bir hikmetinde “Defter-i sâni” (ikinci defter) olarak nitelendiriyor.

Divân-ı Hikmet’teki bu 'İkinci defter' ifadesini muhtemel 'Birinci defter'in devamı olarak yorumlayanlar olsa da Kur’ân’ın bâtınî anlamını açıklayan eser olduğundan dolayı söylenmiş olma ihtimali daha yüksek.

Kabil Üniversitesi Öğretim Görevlisi Nasratullah Morad

Bu nüsha üzerinde daha önce çalışılmadı

Nüshanın farklılığı ve yeniliği Dîvân-ı Hikmet’in Afganistan Nüshası açısından hiç çalışma yapılmamış yeni bir el yazma eseri olmasıdır.

"47 hikmet daha önceki nüshalarda yok"

Nasratullah Morad, nüshayı 11 farklı el yazma nüsha ve basılmış eserlerle mukayese ettiğini söyledi:

"Mukayese neticesinde 84 hikmetten oluşan Afganistan nüshasındaki 36’sı Türkçe ve 11’i Farsça olmak üzere toplam 47 hikmeti günümüzde Türkiye’de yapılan çalışmalar içinde yer almayan hikmetleri barındırıyor. Diğer 37 hikmet büyük oranda benzerlik göstermiş olsa da aynı değildir.

Nasratullah Morad, bu çalışmanın Türk Dünyası ve  Afganistan’daki Türklerin dil ve edebiyatına katkı yapmasını ümit ediyor.

Sercan Türkyılmaz

Kamera

Erdal Demirhan

Kurgu