Uzun yaşa, iyi yaşa: Bilim uzun ömrün şifresini çözüyor Sözcü Gazetesi

1900’lerin başında dünya genelinde ortalama yaşam süresi 47 yıl civarındaydı. Bugün bazı ülkelerde bu rakam 83’ü geçti. Japonya’da 100 yaşını geçenlerin sayısı her yıl % 4 artıyor. Tıp bu değişimin neresinde?  Daha önemlisi: Sadece “uzun yaşamak” değil, “iyi yaşlanmak” mümkün mü?

Yaşlanma nedir? Yavaşlatmak mümkün mü?

Modern tıbbın en temel tartışma konularından biri yaşlanmanın bir hastalık olup olmadığıdır. Bu soruya cevap arayan bilim insanları, artık yaşlanmanın yalnızca bir ‘zaman ilerlemesi’ değil, hücresel düzeyde bir bozulma ve enerji kaybı olduğunu kabul ediyor. Yaşlanmayı anlamak, onu yavaşlatmak için ilk şart. Telomerlerin kısalması, mitokondriyal disfonksiyon, protein birikimi, epigenetik değişiklikler ve sirkadiyen ritim bozuklukları, bilimsel olarak yaşlanmanın temel biyo-belirteçleri arasında sayılıyor (Nature Aging, 2023).

Bizi hızla yaşlandıran 5 etken

1. Düzensiz uyku: Her gece aynı saatte yatmamak, melatonin ve büyük onarımcı hormonların salınımını bozuyor.
2. Yüksek şeker tüketimi: Glikasyon nedeniyle hem cilt hem damar sistemleri daha hızlı yıpranıyor.
3. Sedanter yaşam: Hareketsizlik mitokondri sayısını azaltıyor. Kas kütlesi düşüyor.
4. Aşırı stres: Kortizol, bağışıklığı düşürürken telomerleri de yıpratıyor.
5. Yanlış beslenme saatleri: Geç saatte yemek, sirkadiyen ritmi bozarak metabolizmayı yavaşlatıyor.

Neyi değiştirirsek genç kalırız?

- Gece 23.00’ten önce uyumak, melatoninin maksimum salgılanmasını sağlar.
- Düzenli egzersiz hem mitokondrileri yeniler hem kas kaybını engeller. Haftada 150 dakika yürüme veya direnç egzersizi kas yaşlanmasını geciktiriyor.
- Şeker tüketimini azaltmak hem damar yaşını hem hücre yaşını geriletir.
- D vitamini, omega-3 ve B12 takviyeleri, yaşla azalan savunmayı güçlendirir (Harvard Health Publishing).

Bir test: 
Yaşınızı hareketten ölçün: 
1 dakika boyunca yerinizde çök-kalk yapın. Kaç tekrar yapabildiniz?
- 40 üstü: Mükemmel
- 30–39: İyi
- 20–29: Orta
- 20 altı: Biyolojik yaşınız ileri olabilir.

Dünya genelinde 90 yaş üstü nüfus hızla artıyor. Bilim insanları artık “yaşlanmayı kabul etmek” yerine, “yavaşlatmak ve yönetmek” üzerine çalışıyor. Bilim insanları, yaşlanmayı tamamen durduramasa da yavaşlatabilecek yollar keşfetmeye başladı

Longevity nedir?

Longevity, kelime anlamıyla uzun ömür demek  ama modern bilimde bu kavram, yalnızca yılların sayısını değil, bu yılların kalitesini ifade ediyor. Uzmanlar artık yalnızca “kronolojik yaş”a değil, “biyolojik yaş”a odaklanıyor. Yani, vücudun kaç yaşında göründüğü, ne kadar hasar aldığı, hangi hücresel yıpranma düzeyinde olduğu. “Kalbiniz 60 yaşında olabilir ama kaslarınız 45, damarlarınız 70 yaşında olabilir.”  (Kaynak: Harvard Medical School, Aging Biology Review, 2023)

Biyolojik yaşınızı öğrenmenin yolları

Takvim yaşınız pasaportunuzda yazan yaştır. Ama biyolojik yaş, hücrelerinizin gerçekte kaç yıllık bir yıpranma geçirdiğini gösterir. Peki bu yaşı nasıl ölçebiliriz?
Evde veya klinikte  yapılan testler
- Epigenetik saat: DNA metilasyonu temelinde biyolojik yaş tahmini yapar. Genellikle laboratuvar desteklidir.
- Kan belirteçleri: IGF-1 (büyüme hormonu), CRP (iltihap seviyesi), HbA1c (kan şekeri kontrolü), kreatinin gibi biyokimyasal düzeyler biyolojik yaşınızla ilgili bilgi verir.
- Göz testi: Retinadaki damar yaşına göre beyin yaşını tahmin eden cihazlar vardır.
- Evde yapabilecekleriniz: Nabız, uyku kalitesi, kas gücü, refleks hızı gibi temel parametreleri izlemek, biyolojik yaş konusunda kaba bir fikir verir. Örneğin 6 dakikalık yürüyüş testi, VO2 max, denge testi gibi uygulamalar.

Ne kadar güvenilir?

Bu testlerin hiçbiri tek başına mutlak doğrulukta değildir. Ancak birden fazlası birlikte yorumlandığında yaşlanma hızınızla ilgili bilimsel fikir verir. Bazı özel klinikler, bu testleri “longevity profili” olarak paket halinde sunuyor.

Yaşlanma hangi mekanizmalarla başlar?

Bilim insanlarına göre yaşlanma rastgele bir yıkım değil, tanımlanabilir bir süreçtir. Yaşlanmayı belirleyen 9 ana biyolojik neden var. 

Bunlar; Genetik istikrarsızlık, Telomer kısalması, Epigenetik değişimler, Protein dengesizliği, Mitokondriyal disfonksiyon, Hücresel yaşlanma (senescence), Kök hücre tükenmesi, Hücresel iletişim bozulması ve Metabolik algı bozukluklarıdır...  Her biri ayrı bir yaşlanma mekanizması ve her biri, bugün hedeflenebilir durumda. Gelin bazı başlıkları açalım: (The Hallmarks of Aging / 2013, Cell).

1 Telomer kısalması: İnsan vücudundaki hücreler, sınırlı sayıda bölünebilir. Bu sınıra “Hayflick limiti” denir. Her hücre bölünmesinde, kromozom uçlarını koruyan telomerler kısalır. Telomerler tamamen tükendiğinde hücre ölür veya işlevini yitirir (Nature Aging). Bu biyolojik süreç, yaşlanmanın kaçınılmaz bir sinyalidir.

2 Mitokondriyal yorgunluk: Bir diğer faktör, hücrelerin enerji santrali olan mitokondrilerin zamanla zarar görmesidir.Yaş ilerledikçe, mitokondriler DNA hasarı biriktirir ve daha az verimli çalışır. Bu zarar, vücutta yorgunluk, bağışıklık zayıflığı ve kas kaybı gibi yaşlanma belirtilerine neden olur. (Harvard Medical School, 2022)

3 Epigenetik saat: Hücrelerimizin yaşı sadece takvim yılıyla değil, DNA’mızın kimyasal modifikasyonlarıyla da belirleniyor. “DNA metilasyonu” gibi epigenetik değişiklikler, biyolojik yaşı belirleyen en güçlü göstergelerden biri oldu (Horvath Epigenetic Clock).

4 Protein atıklarının birikimi: Hatalı katlanmış proteinlerin temizlenememesi, alzheimer dahil pek çok yaşlılık hastalığının temelinde yer alıyor. Yaşlanan hücreler, bu atıkları ortadan kaldıramaz hale geliyor.

5 İnflammaging (Kronik inflamasyon):  Vücutta, görünür bir enfeksiyon olmadığı halde devam eden düşük düzeyli yangı hali, hücreleri yıpratıyor. Yaşlı bireylerdeki kalp damar hastalıkları, diyabet ve kanser riskleri bununla doğrudan ilişkili.

Yarın:  

- 8 maddede yaşlanmayı yavaşlatan ilaçlar
- Uzun Yaşam Molekülleri: NAD+, NMN, Metformin işe yarıyor mu?
- Metformin sadece şeker hastalarına mı?
- Rapamisin yaşlanmayı % 20 yavaşlatabilir mi?
- Kanser geçmişi olanlar bu takviyelere neden temkinli yaklaşmalı?