Divân ı Hikmet’le İslam’ı Türklere sevdirdi Yeni Şafak Pazar Eki Haberleri

Hoca Ahmed Yesevî’nin Türk gelenekleri ve İslam’ın ortak değerlerini halkın günlük kullandığı dil ile sunarak Türklere İslamiyet’i öğrettiğini anlatan Prof. Dr. Necati Demir, “Bu duyuruları Divân-ı Hikmet vasıtasıyla yapmıştır. İslam’ın Türk dünyasının tamamında bu kadar kabul görmesinin en önemli nedeni Ahmed Yesevî’nin doğru dini doğru vasıta ile tanıtmasındandır” açıklamasını yapıyor.

Türk dünyasının en büyük ve en önemli öğretmenlerinden biri olan Ahmed Yesevî, Türkçenin en önemli eserlerinden biri olan “Dîvân-ı Hikmet” ile günümüzde de biricikliğini koruyor. İslamiyet’i doğrudan Kur’an-ı Kerim ve Hz. Muhammed’in hadislerine dayanarak yorumlayan Yesevî, verilen bilgileri Türk ulusunun daha iyi anlaması için Türkçeye çevirir. Hoca kimliğiyle eğittiği öğrencilerini Türk dünyasının dört bir yanına gönderir. İslam onun fikirleri ile Türk dünyasına yayılır. Kendisinden sonraki yüzyıllarda onun düşünceleri, Anadolu’da Hacı Bektaş-ı Velî, Yunus Emre ve Mevlânâ gibi isimler üzerinde etkili olur. Dünya kütüphanelerini tarayarak tasavvufi Türk edebiyatının da kurucusu olarak kabul edilen Ahmed Yesevî’nin “Dîvân-ı Hikmet”inin yüzden fazla nüshasını inceleyen Prof. Dr. Necati Demir, geçtiğimiz günlerde Yesevî’nin mirasını günümüz Türkçesiyle yeniden okuyucuya sundu. Çalışma, “Dîvân-ı Hikmet” nüshaları içerisinde en eski tarihli nüshayı, herkesin anlayıp istifade edebileceği bir sadelikle ilgilileriyle buluşturuyor.

Öncelikle bu çalışmanın hikâyesiyle başlamak isterim. Niçin böyle bir çalışmaya ihtiyaç duydunuz?

2012 yılında Almanya’nın Münih şehri Bavyera Milli Kütüphanesi’nde çalışırken burada bulunan el yazmaları arasında Ahmed Yesevî’nin Divan-ı Hikmet’in bir nüshasına rastladım. Yesevî’nin divanının bu nüshasından bilim dünyamızın haberi olup olmadığını araştırdığımda karşıma ilgi çekici bir durum çıktı. Bilim dünyamızın bu nüshadan haberi yoktu. Daha ilginci sonradan Afganistan’dan İsveç’e, Fransa’dan İsrail’e, Rusya’ya, Özbekistan’a eserin yüzlerce nüshasını tespit ettim. Bunlar bir araya getirilip incelenmemişti. Nüshaların kopyalarını elde etmek, okumak ve Ahmed Yesevî’yi tanıtabilmek için bütün eserlerini değerlendirmek gerekliydi. Nüshaların kopyaları toplandıkça tespit edilen hikmet sayısı 3-5 arttı. Ahmed Yesevî’nin Divan-ı Hikmet nüshaları araştırırken onun ve onunla ilgili başka eserler de çıktı karşımıza. Böylece bir “Ahmed Yesevî Külliyatı” hazırlamak zorunluluğu kendiliğinden oluştu. Fakat yüzlerce nüshanın kopyası için ekonomik sorunlar çıkınca süreci zamana yaymak zorunda kaldık. Süreçten kopmamak için şimdiye kadar elde ettiğimiz en eski ve en güzel nüshayı esas alarak herkesin, Ahmed Yesevî ve onun dünyasını anlayabilmesi için Divan-ı Hikmet’in bu nüshasını yayımladık. Çalışmamız, şimdiye kadar ulaşabildiğimiz en eski (1640 yılı), en kapsamlı ve en düzenli yazma olan Milli Kütüphane “Adnan Ötüken nüshası” (06 hk 151) esas alınarak hazırlanmıştır. Nüsha, son derece tertiplidir. Diğer bilinen nüshalarla karşılaştırıldığında en eski nüshalardan biridir veya en eski nüshadır. Tek müstensih elinden çıkma olup yazısı okunaklıdır. Arşivimizde bulunan yaklaşık 100 nüsha içerisinde en dikkat çekenidir. İçerisinde 97 hikmet bulunmaktadır.

İslam ve Türk ortak değerlerine çağrı

Divân-ı Hikmet’i Türk dünyası için bu kadar önemli kılan nedir?

Ahmed Yesevî, Türk gelenekleri ve İslam’ın ortak değerleri olan; hoşgörü, birlik-beraberlik, insanseverlik, mazlum, yoksul, garip, düşkün ve yetimleri koruma, dostluk, gönlü kırıkların gönlünü alma gibi konuları yeniden değerlendirip halkın günlük kullandığı dil ile sundu. Akıl sahiplerine seslenerek aklın önemini ve cahillerden uzak durulmasını vurguladı. İyi işlerle uğraşmayı, yalan konuşmamayı, kulluk görevlerini eksiksiz yerine getirmeyi, yasaklanmış işlerle uğraşmamayı, zalimlerden uzak durmayı, rüşvetin kötü oluşu, namazı ve orucu terk etmemeyi, dua etmeyi, nefsini arındırmayı, yanlış fetva verilmemesi ve dinlenilmemesini öğütledi. Bu duyuruları Divân-ı Hikmet vasıtasıyla yapmıştır. Eser bundan önemlidir. Türk insanı bu değerleri benimsedi. Dolayısıyla Yesevî çok sevildi. Herkes ona çok güvendi. Hatta halk arasında “Medine’de Muhammed, Türkistan’da Hoca Ahmed” veciz sözü halk arasında yayılmıştı. İslamın öncülerinin bile bu şekilde Hz. Peygamber ile adı anılmamıştı. Bu, Türkmenlerin ona verdiği çok önemli bir paye idi. Onu ve eserini önemli kılan özetle Ahmet Yesevî’nin güvenilir olması, Divân-ı Hikmet’in de anlaşılır olmasıdır.

Sözlü kültürün öğreticiliği zirveye çıktı

Arapça ve Farsçaya hakim olmasına rağmen Kur’an ve hadisleri Türkçe olarak öğreten Yesevî’nin Türklerin Müslümanlaşmasına katkısını nasıl değerlendirirsiniz?

Selçuklu Devleti kurulduktan sonra medreselerde eğitim öğretim dilini Farsça ve Arapça olarak belirlemişti. Eğitim dili Farsça olunca insanlar dinini öğrenemez hale geldi. Ahmed Yesevî Arapçayı ve Farsçayı çok iyi bilmesine rağmen Türk insanına hitap edebilmek için Türkçeyi tercih etti. Böylece bütün Türk dünyasına hitap etti. Arapça ve Farsça bilmeyen Türk dünyası onu anladı. O, böylece bütün Türk dünyasının hocası oldu. O, Türk dünyasının ihtiyacını doğru belirledi ve Arapça ve Farsça bilmesine rağmen İslam’ı onların anlayabileceği biçimde Türk edebiyatının nazım biçimi ve ölçüleri ile Türkçe anlattı. Dünyanın her köşesinde yaşayan göçebe Türkmenler, böylece hem eski geleneklerini korudular hem de sade ve samimi olarak İslam’ı öğrendiler. İslam’ın Türk dünyasının tamamında bu kadar kabul görmesinin en önemli nedeni Ahmed Yesevî’nin doğru dini doğru vasıta ile tanıtmasındandır.

Bütün düşüncelerini ölçülü yazı olan manzumelerle söyleyen Ahmet Yesevî’nin sözlü kültüre katkıları hakkında neler söylemek istersiniz?

Yesevî, düşüncelerini manzum, ritmik ve sade Türkçe ile söyleyerek sözlü kültürde güçlü bir “taşıyıcı form” yarattı. Bu form, hem kolay ezberleniyordu hem de kolay aktarım sağlanmaktaydı. Bunun sonucu olarak tasavvufî öğretiyi halkın diline ve müziğine nüfuz ettirdi. Böylece Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar uzanan ilahi/nefes geleneğinin temel taşlarından biri oldu. Sözlü kültürün öğreticiliği zirveye çıktı.

Anadolu’nun Türkçe ile mayalanmasına kaynak oldu

Hoca Ahmet Yesevî, Türkistan’da kaldığı sürece binlerce öğrenci yetiştirip Türk dünyasının en uç noktalarına kadar gönderdi. Bugün biz bu öğrenciler arasında kimleri biliyoruz?

Ahmed Yesevî, Türkistan’da kaldığı sürece binlerce öğrenci yetiştirip Türk dünyasının en uç noktalarına kadar gönderdi. Böylece Türklerin yaşadığı bütün coğrafyalarda eski Türk gelenekleri ile İslam Türkçe ile yoğrulup yeniden gözden geçirildi. Ahmed Yesevî’nin Türkçe sevdası Anadolu’nun Türkçe ile mayalanmasına kaynak olmuştur. Yesevi’nin en tanınmış öğrencileri Hakîm Ata (Süleyman Bakırganî), Said Ata, Zengi Ata, Mansur Ata, Lokman Perende’dir. Anadolu’daki en bilinen öğrencileri veya öğrencilerinin öğrencileri Hacı Bektaş-ı Velî, Sarı Saltuk, Abdal Musa, Barak Baba, Şeyh Edebali, Somuncu Baba, Tapduk Emre, Abdal Musa, Lokman Perende, Geyikli Baba’dır. Bu şahsiyetlerin her biri Türk dünyasının ve İslam dininin en önemli şahsiyetleri arasındadır.