Pezeşkiyan’ın Azerbaycan ziyareti Düşünce Günlüğü Haberleri

Dr. Cavid Veliyev - Hazar Üniversitesi, BAKÜ

İran Cumhurbaşkanı Mesut Pezeşkiyan 120 civarında iş adamı ile 28 Nisan’da Güney Kafkasya’da ilk olarak Azerbaycan’ı ziyaret etti. Ziyaret sırasında Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’le baş-başa ve heyetlererası görüşen Pezeşkiyan, daha sonra Cumhurbaşkanı Aliyev’le birlikte Azerbaycan-İran işadamları Forumu’na katıldı.

İki ülke ilişkilerini stratrejik ilişkiler olarak tanımlayan Cumhurbaşkanı Aliyev, imzalanan belgeler arasında özellikle cumhurbaşkanları ortak bildirisinin iki ülke ilişkileri açısından bir yol haritası olduğunu bildirdi. Pezeşkiyan yapılan tüm görüşmelerde Cumhurbaşkanı Aliyev’e “sevgili kardeşim” diye hitap ederken, resmi toplantılar dışında Aliyev dahil bütün yetkililerle Azerbaycan Türkcesi konuştu. İşadamları Forumu’nda konuşmasını Azerbaycan Türkü şair Muhammed Şehiryar’ın şiiriyle tamamlayan Pezeşkiyan, kendisini Azerbaycan Türklerinin çoğunlukta yaşadıkları Tebriz ve Edebil’de hissettiğini açıkladı.

İKİ ÜLKE İLİŞKİLERİ

Aslında Pezeşkiyan öncesi dönemde İran-Azebaycan ilişkileri Karabağ Zaferi sonrası bölgede oluşan yeni jeopolitik gerçekliği İran’ın kabul etmemesi nedeniyle gergindi. İran tarafı sınırda yaptığı askeri tatbikatlarla Azerbaycan’ı tehdit etmiş, Azerbaycan ise buna TSK ile birlikte yaptığı tatbikatla cevap vermişti. Uzmanlar, İran’da yapılan cumhurbaşkanı seçimlerinde Pezeşkiyan’ın yükselişini İran iç politikası ve Batı ile yaşanan sorunların yanı sıra, Karabağ Zaferi ile de açıklamaktadır. Pezeşkiyan da cumhurbaşkanlığı adaylığı sürecinde, İran’da yaşayan Azerbaycan Türkleri’nin verilmeyen anayasal haklarından sık sık bahsetmişti. Pezeşkiyan’ın seçilmesi öncesi TDT’nin Semerkant Zirvesi'nde Cumhurbaşkanı Aliyev, diger ülkelerin sınırları içinde yaşayan Türklere kendi dillerinde eğitim hakkı verilmelidir, diyerek İran’da yaşayan Azerbaycan Türkleri’nin verilmeyen anayasal haklarına işaret etmişti.

Cumhurbaşkanı Aliyev, Pezeşkiyan seçildikten hemen sonra tebrik mektubu yazarak Azerbaycan’a davet etti. Azerbaycan Başbakanı da Pezeşkiyan’ın yemin törenine katıldı. İki ülke arasında uluslararası toplantılarda ikili görüşmeler arttı. Azerbaycan’ın İslam ülkelerini birleştiren D-8’e üye olmasına İran’ın da destek vermesi ilişkileri olumlu etkiledi. Karşılıklı jestler Kasım 2024’te Erdebil yakınlığında ortak askeri tatbikatların yapılmasına kadar uzadı. 2023 Ocak’taki terör saldırısı sonucu kapatılan Tahran büyükelçiliği farklı adreste faaliyete başladı ve iki ülke arasında ticaret hacmi 2023 yılında 480 milyon dolarken 2024’te yüzde 35 artarak 647 milyon dolar oldu. Pezeşkiyan’ın ziyaretinden önce İran-Azerbaycan arasındaki teknik ziyaretler de sıklaştı.

İRAN’DAKİ AZERBAYCAN TÜRKLERİNİN TALEBİ

Pezeşkiyan’ın Azerbaycan ziyaretini farklı nedenlerle açıklamak mümkün. Öncelikle bu ziyaret cumhurbaşkanı seçimlerinde Pezeşkiyan’a destek veren Azerbaycan Türklerinin talebi idi. Pezeşkiyan, İran iç politikasında Azerbaycan karşıtı güçleri pasifize etmeyi başardı. Bakü’de yaptığı basın açıklamasında İran içinde iki ülke arasını bozmak isteyenlerin olduğunu da açıklayarak bunlara izin vermeyeceklerini bildirdi.

Öte yandan bu ziyaret, Orta Doğu ve Güney Kafkasya’da izledikleri dış politika stratejileri başarısız olan Pezeşkiyan karşıtı grubun iç politikada da zayıflamasının sonucudur. Şöyle ki, Mesut Pezeşkiyan kendisi de uzun süre dış politikada daha pragmatik bir çizgi savunduğu ve iç politikada Azerbaycan Türkleri’nin haklarını gündeme getirdiği için baskı altına alınmış, dış politika meselelerinden uzak tutulmuştu. İran uzmanı Mesiağa Mehemmedi’ye göre, Pezeşkiyan özellikle 2025’in Ocak ayında iç ve dış politikada ipleri eline aldıktan sonra daha da etkili oldu.

Pezeşkiyan karşıtı grup, İran’ın Güney Kafkasya’da Ermenistan-Fransa-Rusya üçlüsü ile ilişkileri geliştirmek suretiyle Azerbaycan’ı yalnızlaştırmak istemiş fakat başaramamıştı. Sonuçta, Güney Kafkasya’da devam eden Azerbaycan-Ermenistan normalleşme süreci, bölgesel taşımacılık, enerji ve ticaret gibi konuların dışında kalmak tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bu ziyaret İran’ın Azerbaycan’ı Güney Kafkasya’da ortak olarak kabul ettiğinin göstergesidir.

NELER KONUŞULDU?

Liderler iki ülke arasında sorun yaratan bazı meselelerde yapıcı mesajlar verdi. Cumhurbaşkanı Aliyev işgalden kurtarılan Karabağ ve çevre illerinin tarihi Azerbaycan toprağı ve Nizami Gencevi’nin bu torpakların insanı olduğunu açıklarken, İranlı şirketleri işgalden kurtarılan topraklara yatırım yapmaya davet etti. Her iki lider, devletlerin toprak bütünlüğü ve iç işlerine müdahele edilmemesi gerektiği konusunda hemfikir kaldıklarını ifade ettiler.

Pezeşkiyan’ın Azerbaycan ziyaretindeki önemli meselelerden biri bölgesel ulaşım yolları özellikle Araz yolu ile ilgiliydi. Bu yol Azerbaycan’ın işgalden kurtarılan Ağbend kasabasından başlayarak köprü aracılığıyla Araz nehri üzerinden İran’a oradan da Nahçıvan’a geçmektedir. Bu köprüden aynı zamanda demiryolunun da geçmesi gündemdedir dolayısıyla 2026 yılında Azerbaycan demiryolu İran sınırına dayanacaktır. Cumhurbaşkanı Aliyev’in ifadesiyle eğer İran da kendi sınırları içinde demiryolu yapımını gerçekleştirirse, o zaman, uluslararası bir demiryolu olacaktır. Bu ise Azerbaycan ve Türkiye’nin Zengezur koridoru taleplerini karşılamayan Ermenistan’ın bölgede izole olması anlamına gelmektedir. Pezeşkiyan yönetimi ise Zengezur koridoru konusunda sert açıklamalardan uzak durmakta fakat hala politikalarında bir değişiklik olmadığını ifade etmektedir.

Pezeşkiyan ziyaretten önce İran dini lideri Hamaney’i ziyaret ettiğini, Azerbaycan ziyareti için destek aldığını açıkladı. Bu noktada Hamaney’in Pezeşkiyan’a desteği varılan anlaşmaların uygulanacağı ümidini artırmaktadır. Nitekim, Pezeşkiyan’ın ziyaretinden sonra İran Milli Bankası’nın faaliyetinin Bakü`de tekrar başlaması ilişkilerin olumlu yönde ilerleyeceğini göstermektedir. Pezeşkiyan’ın dış politika danışmanı Mehti Senayin’in paylaşımına göre, Azerbaycan-İran arasında stratejik iş birliğine dair kapsamlı bir belge hazırlanmaktadır.