Sırbistan baharı Sancak kışına dönüşmesin Düşünce Günlüğü Haberleri

Sancak Boşnakları tarihin gölgesine itilmiş, zorla vatanlarından koparılmış, başkalarının merhametinin ya da lütfunun karanlığında mücadelelerini sürdürmüşlerdir. Son olaylar, Sancak-Boşnak “sorununu” bir başkasının çıkarları için yeniden gündeme getirdiğini mi gösteriyor? Eğer öyleyse, bu alan yeni siperler ve ayrım çizgileriyle bir odak noktası ve bir ölüm alanı haline gelecek.

Dr. Avdiya Salkoviç / Araştırmacı, Tercüman

Son dokuz ayda Sırbistan, benzeri görülmemiş halk gösterileriyle sarsılıyor. Toplumun en etkin kesimi olan üniversite öğrencileri, ülke genelinde yolları ve kurumları bloke edip şimdiye kadar görülmemiş eylemler düzenlemekte. Devlet üniversitelerinin çalışmasının askıya alınması hareketin en radikal eylemini oluşturuyor. Öğrenciler talepleri karşılanana kadar grevi sürdüreceklerini duyurdu. İktidardaki rejim ise halkın taleplerine kulak vermek yerine baskıcı politikasını derinleştirmektedir.

PROTESTOLAR NASIL BAŞLADI?

1 Kasım 2024’te Novi Sad’da Tren İstasyonu’nun çatısı çökmüş ve 16 kişi korkunç şekilde hayatını kaybetmişti. Bu trajedi Sırp toplumunda büyük bir tepki doğurdu. İlaveten devletin tepkisizliği, sorumluları ortaya çıkarmaktaki isteksizliği ve yetkililerin kibirli tutumu halkta büyük bir öfke yarattı. Öğrenciler öncülüğünde Novi Sad’da başlayan protestolar kısa sürede Belgrad, Niş, Kragujevac ve Novi Pazar gibi üniversite şehirlerine yayıldı. Siyasi muhalefetin desteği olmadan organize olan gençler, birçok fakültede dersleri durdurdu, sınavlar iptal edildi. Başlangıçta istasyon faciasının faillerinin bulunmasını amaçlayan gösteriler, kısa sürede büyük bir halk hareketine dönüştü. Meydanlar, kavşaklar, otoyollar kapatıldı; şehir içi ve şehirler arası yürüyüşler düzenlendi. Gençler şehirden şehre mitingler ve toplantılarla birbirine destek oldu. Bir grup öğrenci, taleplerini Avrupa’ya duyurmak amacıyla Belgrad’dan Strazburg’a bisiklet sürdü. Gittikleri her şehirde halk onları coşkuyla karşıladı, yiyecek ve su sundu, evlerine davet etti. Bu yalnızca bir protesto değil, topluma umut ve değişim arzusu taşıyan gençlerin başkaldırısı halini aldı. Azınlıklar için bu gelişmeler, uzun süredir beklenen olumlu bir işaret olarak görüldü.

İNSAN HAYATINI TEHLİKEYE SOKAN YOLSUZLUK

Mevcut milliyetçi rejim, 2012’den beri Aleksandar Vučić liderliğindeki Sırp İlerici Partisi tarafından yönetiliyor. Geniş bir açıdan bakıldığında Sırbistan, son 12 yıldır devasa bir şantiye gibi; otoyollar, köprüler, havaalanları ve büyük yapı kompleksleri inşa ediliyor, fabrikalar açılıyor, istihdam sağlanıyor. Resmi verilere göre bütçe istikrarlı, ekonomi büyüyor ve yabancı yatırımlar akıyor. Ancak daha yakından bakıldığında, bu büyümenin abartılmış verilerle ve çözülmesi zor bir yolsuzluk labirentiyle gölgelendiği ortaya çıkıyor. İnşaat projeleri yoğun olsa da, söz konusu projelere gerçekçi olmayan büyük miktarlarda paralar ayrıldığı sıklıkla görülmekte. Ekonomiye gelince, Sırbistan’ın, yakın tarihinde hiçbir zaman şimdiki kadar borçlu olmadığını Sırp halkının resmi olarak kendilerine atfedildiği kadar iyi yaşamadığını söylemek yeterli olacaktır. İhalelere fesat karıştırmak, maliyetleri abartmak, IMF ve diğer küresel para canavarlarından akıl almaz borçlar almak, bu fonların alındığı işlerin yürütülmesi sırasındaki tuhaf davranışlar halk tarafından pek de yadırganmazdı. Buna alışmış gibiydi. Fakat acemice tasarım ve inşaat, demir ve diğer malzemelerinden çalınması, yeni yapılan otoyolların çatlamasına, tünel ve köprülerin güvensiz olmasına, yeni yapılan binaların derhal yenilenmesine yol açınca durum değişti. Çökmesinden ve 16 vatandaşın ölümüne yol açmasından sadece birkaç ay önce yenilenen Novi Sad tren istasyonun beton gölgeliği herkesin bildiği ve sabırla katlandığı gerçeği ortaya çıkaran son damla oldu. Toplum acı bir gerçekle yüzleşmeye mecbur oldu: Hayatı tehlikeye sokan yolsuzlukla!

TALEPLER SİYASİ BOYUTA TAŞININCA MÜDAHALE SERT OLDU

Akabinde gelen büyük protestolara rejim sabırla ve akıllıca yanıt verdi. Başlangıçta polis müdahale etmedi, öğrenciler ve halk istedikleri yerde toplandı, üniversiteler ve yollar bloke edildi; rejim çatışma ve gerginlik istemediği izlenimini verdi. Öğrenciler yolsuzluğun sona ermesini ve devletin işini düzgün yapmasını talep ediyordu; siyasi talepleri yoktu. Bu nedenle rejim kendini güvende hissediyor ve eylemlerin kendi kendine yatışmasını bekliyordu. Ancak öğrenciler taleplerini siyasi bir boyuta taşıyınca, rejim özel savaş yöntemlerini devreye soktu. Mart 2025’te Belgrad’daki 300 binden fazla katılımcının yer aldığı büyük mitingde jandarma ve gayriresmi güçler orantısız güç kullandı; gösteriye katılan vatandaşların ifadelerine göre yeni bir silah olan ses topu da kullanıldı. Rejim, güç kullanımı dışında, isyancıların taleplerine karşı taleplerle yanıt veriyor, protestolara resmi polis yerine aralarında suçluların da bulunduğu ücretli özel güvenlik görevlilerini gönderiyor, kendisini resmi devlet gücünün yanında bu paralel yapılarla savunuyordu. Son on yılda bu tür paralel yapılar rejimin dikkat çekici özelliklerinden biri haline geldi.

Velhasıl, dokuz ay önce Novi Sad’da öğrencilerin fakülteleri bloke etmesiyle başlayan isyan, yavaş yavaş şehirlerde kurulan yurttaş plenumlarına dönüştü. Ülke genelinde 15 kurban için 15 dakikalık saygı duruşu ve protestolar başladı. Protestolar Strazburg’a kadar ulaştı. Son olarak öğrenci eylemleri Novi Pazar’da zirveye ulaştı.

NOVİ PAZAR SIRP BAHARININ MERKEZİ Mİ OLUYOR?

Sancak bölgesinin siyasi, kültürel, ekonomik ve hukuki durumu hakkında çok sayıda belge vardır. Tarih boyunca önemli toplumsal olayların merkezi olmuş, konumu ve inatçı karakteriyle-küçülüp idari olarak tanınmasa da-bugün de dikkat çekmektedir. Bu varoluşu başlı başına bir fenomendir. Ayrıca, Türklerin çekilmesinden sonra geçen son yüz yılda maruz kaldığı soykırımlara rağmen halkın hayatta kalması da ayrı bir fenomendir.

Berlin Kongresi ile Bosna’dan ayrılan Sancak, Sırplar ile Karadağlılar arasında tampon bölge olarak bırakıldı. 90’lı yıllar Sancak’a somut bir iyileşme getirmedi; Bosna’daki acıları izlerken Sırp rejiminin işkencelerine maruz kaldı, hukuki statüsünü kazanamadan sorunlarıyla donup kaldı. Karadağ’ın Sırbistan’dan ayrılmasıyla Sancak fiilen ikiye bölündü ve durum daha da dramatikleşti. Kanlı yılları geride bırakan Sancak Boşnakları, tek siyasi ve dini hareketle demokratikleşme sürecine girdiler. Büyük Sırbistan ideolojisi daralıp Sancak’a sıkıştıkça, Boşnaklar savaş sonrası yıllarını bölünmüşlük içinde geçirdi; bugün 200 bini aşan küçük grup siyasi olarak üç, dini olarak ise iki farklı temsil yoluna sahiptir.

Boşnakların eğitim alanı çok fazla zarar görünce, yükseköğretim kurumlarının kurulması Boşnak siyasi hareketlerinin öncelikleri arasında yer aldı. 1990’ların en güçlü Boşnak siyasi hareketi ve Novi Pazar’ı yöneten Demokratik Eylem Partisi’nin girişimiyle, 2006’da Novi Pazar Devlet Üniversitesi kuruldu. Bu üniversite, Sancak bölgesi için büyük önem taşıyan dokuz devlet üniversitesinden biriydi. Üniversitenin ilk rektörü saygın matematikçi ve Yugoslav akademik camiasının üyesi Çemal Doliçanin oldu; Kosova krizinde Priştine Üniversitesi’nde dekanlık yapmış olması onun devlet için ne kadar değerli olduğunu göstermektedir. Ancak Doliçanin’in meziyetleri kadar görev süresindeki açık kayırmacılık da, üniversitenin bugün temel sorunlarından biri olarak baş göstermektedir.

Novi Pazar Devlet Üniversitesi öğrencileri, Sırbistan’daki diğer üniversite protestolarına belli bir süre sonra katıldı. Talepleri arasında kurucu rektörün kızı Zana Doliçanin’in görevden alınması ve birkaç yıl önce Belgrad’da yaya geçidinde hayatını kaybeden genç öğrenci Ernad Bakan’ın davasının çözülmesi yer alıyordu. Öğrenciler, rektörü kayırmacılık, cehalet, yetersizlik ve azınlık için önemli bölümlerin kapatılması ve birçok genç Boşnak profesörün okuldan atılmasıyla suçlamaktadır. Novi Pazarlı öğrencilerin düzenlediği protesto gösterilerinde, 15 dakikalık saygı duruşuna mağdur Ernad için de bir dakikalık saygı duruşu eklendi.

SIRP VE BOŞNAK GENÇLERİ YAN YANA

Novi Pazar öğrencileri, üniversiteyi bloke ettikten sonra Sırbistan’daki tüm eylem ve programlara aktif katılım gösterdiler. Gittikleri her yerde dini ve milli kimliklerini açıkça vurguladılar ve meslektaşları tarafından sıcak karşılandılar. Nişli öğrencilerin oruç tutan Novi Pazarlı öğrencilere iftar yemeği vermesi ile Novi Pazarlıların Belgrad’daki devlet televizyonu protestosunda Sırp öğrencilerin yerine geçip dini bayramını aileleriyle geçirmesini sağlaması, bu dayanışmanın güzel örneklerindendi. Doruk noktası ise Mart 2025’te Novi Pazar’da on binlerce öğrencinin katıldığı büyük protesto oldu. O gün, on binlerce öğrenci ve diğer Sırp uyruklu vatandaş Novi Pazar’a akın etti ve Novi Pazar’ın hemen hemen tüm vatandaşları tarafından benzeri görülmemiş bir misafirperverlikle karşılandılar. Kentin her yanı adeta açık bir eve dönüşmüştü; bu durum, ülkeye ve bölgeye yıllardır özlenen barış ve bir arada yaşama mesajları göndermişti. Genç bir Sırp’ın elinde Sırp bayrağıyla birlikte Boşnak azınlığının bayrağını sallaması, başörtülü Boşnak kızların ellerinde Sırbistan bayrağıyla görünmesi, rejimin Novi Pazar öncesinde yoğunlaştırdığı milliyetçi kışkırtmaları adeta silip süpürdü. Boşnak öğrenciler ve Sancak halkı, tarihi protestolar sırasında Sırp çoğunluğun en küçük sevgi jestine bile içtenlikle karşılık verdiklerini gösterdiler. Hatta bu yaklaşımı, Sırp halkının ihtiyaç duyduğu arınma ve pişmanlık ifadelerini beklemeden, şaşırtıcı derecede cömert ve olgun bir tavırla sergilediler. Dokuz aydır rejimin normalleşmesi için mücadele eden Sırp gençliği, Boşnak meslektaşlarına yönelik tutumlarıyla birlikte, bölgeye umut ışığı yakıldığını ve bu ateş sönmeden birlikte mücadele edilmesi gerektiğini ortaya koydu.

Ancak bu yolun kolay olmayacağı aşikâr; bu mücadelenin başarıya ulaşması için iki tarafın da aktif katılımı şart. Ayrıca bölge halkları ve dünyanın iyi niyetli insanlarının da destek vermesi gerekiyor. Ne var ki, acı gerçek hâlâ değişmedi: Resmi Sırbistan, yakın tarihte Boşnaklara karşı işlenen suçları hâlâ kabul etmiyor. Üstelik, rejime karşı protesto düzenleyen Sırp gençlerin ebeveynlerinin önemli bir kısmının bu karanlık geçmişin içinde yer almış ve hala milliyetçi rejimini destekliyor olma ihtimali, gençlerin verdiği mücadelenin ne denli zorlu olduğunu gözler önüne seriyor. İşte tam da bu nedenle, bu gençlerin yanında olmak, onlara dürüst ve makul bir destek sağlamak bizim görevimiz ve sorumluluğumuzdur.

NOVİ PAZAR DEVLET ÜNİVERSİTESİ’NDE NELER OLDU?

Ne var ki, etnik gruplar arasında sağlanan kırılgan barışın ve dinler arası hoşgörünün, iktidar rejimine uymadığı ortaya çıktı. Partiler ve finanse ettikleri özel medya aracılığıyla “sarı devrim”, “Batılı ajanlar” ve “Naziler” gibi yalanları yaymaya başladılar. Kralyevo şehrinden gelen tanınmış suçlular ve holiganlardan oluşan özel güvenlik görevlileri, şafak vakti Novi Pazar Üniversitesi'ne baskın düzenledi. Linç ve kışkırtma ortamı böylece doruğa çıktı. Asılsız yangın alarmıyla öğrenciler binadan çıkarıldı, rektör ve sadık arkadaşları içeri alındı. Öğrenciler durumu fark edip tekrar girmeye çalışınca, zor kullanılarak dışarı atıldılar. Olayda çoğunluğu kız olan çok sayıda öğrenci darp edildi. Üniversitelerini koruyamayan öğrenciler, diğer meslektaşları ve vatandaşlardan bu saldırıya karşı destek istedi. Kısa sürede Novi Pazar Devlet Üniversitesi önünde toplanan vatandaşlar, özel güvenlik görevlilerini binadan çıkararak hem öğrencilerin hem de şehrin onurunu korumak istedi. Ancak polis, jandarma güçleriyle müdahale ederek öğrencilerin ve vatandaşların binaya girişini engelledi; özel koruma görünümlü haydutları savundu. Saatler süren müzakereler sonuçsuz kaldı. Belgrad’daki elim kazada hayatını kaybeden öğrenci Ernad’ın büyükannesine Sırp jandarmasının yaptığı provokasyon, toplanan halk arasında isyan ve tepkiye yol açtı. Polis, sonunda üniversite girişinden çekildi ve öğrenciler kampüslerine yeniden kavuştu. Rektör ve özel güvenlik görevlileri ise durum kötüleşince arka kapıdan binayı terk etti. Olay sonrası kısa sürede bazı vatandaşlar tutuklandı. Polis, on kişiyi “yetkiliye saldırı” suçlamasıyla gözaltına alıp mahkemeye sevk etti; bu suç 3 ila 10 yıl hapis cezası öngörüyor. Özel güvenlik görevlileri hakkında ise bugüne kadar hiç bir işlem yapılmadı. İki gün önce hakim, gözaltındaki Boşnakların “halkı rahatsız etmek” gerekçesiyle 30 güne kadar tutukluluklarına karar verdi. Bu karara itiraz eden öğrenciler ve vatandaşlar, kent merkezindeki en işlek kavşağı trafiğe kapatarak tutukluların serbest bırakılmasını istedi. Baskılar sonuç verdi; dokuz kişi serbest kalırken, biri hâlâ gözaltında. Ancak toplanan vatandaşların ifadesine göre grev, o son kişi serbest bırakılana dek devam edecek.

DİNİ VE MİLLİ KİMLİĞE SALDIRDILAR

Bu son hamle, rejimin öğrencilere karşı mücadelesini yeni bir boyuta taşıdığını göstermektedir. Bu ‘normal’ bir girişimdir, zira bu kadar kolay pes etmeleri beklenmiyor. Dikkat çeken ve endişe verici olan soru şu: Yeni mücadeleye neden Belgrad Üniversitesi’nden değil de Novi Pazar’dan başlandı? Sorunu orada çözülseydi domino etkisiyle diğer sorunlar da çözülürdü. Yeni bir çatışma neden sorunun en kolay çözülebileceği ortamda başladı? Mevcut rektörün görevden alınması ve yeni zorunlu yönetimin göreve getirilmesi, Novi Pazar Üniversitesi’ni normale döndürecektir ve bu eylem tek başına yetkililerin bu hassas ortama karşı iyi niyetini ortaya koyacaktır. Sadece kendilerinin bildiği sebeplerden ötürü, her şeyin en hassas olduğu yerde patlayacağı bir yöntem ve alan seçtiler: Dini ve milli kimliğe saldırdılar.

Uzun süre önemli bir jeostratejik konuma sahip olduktan sonra, Sancak ve Sancak Boşnakları tarihin gölgesine itilmiş, zorla vatanlarından koparılmış, başkalarının merhametinin ya da lütfunun karanlığında mücadelelerini sürdürmüşlerdir. Son olaylar, Sancak-Boşnak “sorununu” bir başkasının çıkarları için yeniden gündeme getirdiğini mi gösteriyor? Eğer öyleyse, bu alan yeni siperler ve ayrım çizgileriyle bir odak noktası ve bir ölüm alanı haline gelecek. Bu ülkenin insanları, bir arada yaşamayı sağlamak ve dayatılan kardeş katliamlarını ortadan kaldırmak için her zamankinden daha fazla gerçek dostların yardımına ihtiyaç duymaktadır. Boşnak ve Sırp öğrenciler bu konuda kapasitelerinin olduğunu gösterdiler. Onlara bir şans vermek lazım...