Büyük sorular ve ayrıntılar Ömer Türker

İnsana hayatını etkileyen büyük sorular vardır. Nereden geldik, neredeyiz, nereye gidiyoruz gibi Allah’a, âleme, kendimize ve öte dünyaya dair meraklarımızı ifade eden asli sorular. Bu sorular hem her bir insanı hem de bir şahs-ı manevî olarak bütün insanlığı ilgilendirir. Bütün merak ve sorularımız gerçekte söz konusu asli sorularımızın bir uzantısı olarak ortaya çıkar. Din, felsefe, bilim ve sanat birbirinden farklı yollarla bu sorulara verilen cevaplardan oluşur. Fakat din de dahil hiçbir cevap,

İnsana hayatını etkileyen büyük sorular vardır. Nereden geldik, neredeyiz, nereye gidiyoruz gibi Allah’a, âleme, kendimize ve öte dünyaya dair meraklarımızı ifade eden asli sorular. Bu sorular hem her bir insanı hem de bir şahs-ı manevî olarak bütün insanlığı ilgilendirir. Bütün merak ve sorularımız gerçekte söz konusu asli sorularımızın bir uzantısı olarak ortaya çıkar. Din, felsefe, bilim ve sanat birbirinden farklı yollarla bu sorulara verilen cevaplardan oluşur. Fakat din de dahil hiçbir cevap, kabaca esasları ifade etmekle yetinemez. Verilen cevaplar, insan maddi ve manevî yaşantısındaki halleri, hareketleri, düşünceleri, üretimleri, çekince ve inkarlarıyla şekillenir. Birer insani faaliyet olarak felsefe, bilim ve sanatta bunun böyle olduğu açıktır. Zira filozof, bilim insanı veya sanatkâr kendi arayışında ancak külli bir idrake ulaştığında hakikatle temasın ne olduğunu kavrasa da ilerleyişi parçalıdır; ister hızlı ister yavaş olsun her bir aşamayı temaşa ederek kat eder; bütünün her bir parçayla yahut külli idrakin her bir ayrıntıyla ilişkisini görebildiğinde bütüne veya küllî idrake ulaşmış olur. Eskilerin tabiriyle bir vaz-ı ilâhî olan dinin bir peygamberin kalbinde taayyünü, insani üretimlerden farklı olarak bütünden veya küllî idrakten parçaya ve ayrıntıya doğru ilerler. Peygamberin marifeti, kesin ve aksi alınamaz idrak anlamında yakînin tafsilidir, başlangıç sonu içerecek şekilde kapsamlı ve doludur. Bu, bütün bilgi ve tecrübelerimizin kapsam bakımından en geniş kavrayışımız olan varlık idrakiyle başlamasına benzer ama karakter olarak ondan farklıdır. Zira varlık, en kapsamlı kavramımız olsa da başlangıçta muhtevası boş bir çerçevedir, süreç içinde tecrübe ve tefekkürlerimizle dolar. Oysa peygamberin başlangıç noktası, bütün tecrübe ve tefekkürlerini ancak birer açılma (keşif) olarak temaşa edebileceği ve bu sayede de derinleşmeye müheyya bir tevhid ve âhiret idrakidir. Fakat bir peygamberin idrak ve tecrübesi de daima ayrıntılarla örülür, sürekli bir şekilde düşünce ve davranışlarla açılır ve sınanır.

Bunları şu amaçla anlattım: Bir soru veya merak, ne denli büyük ve kapsamlı olursa olsun ayrıntıya veya parçaya temas etmiyorsa soyutlamanın tuzağına düşmüş demektir. Çünkü soruyu veya merakı büyük yapan şey, maddi bir hacme sahip olması değildir, her şeyle ilgili olabilmesi, her şeyde tecelli edebilmesi ve kendisi üzerinden her şeyi temaşa etme imkânıdır. Bir ev yaptığınızı düşünün. Ev ana yapısı itibariyle temellere, kolonlara, duvarlara ve çatıya ihtiyaç duyar. Sadece bunları yaptığınızda ev bir barınağa dönüşebilir ama gerçekte insan ihtiyaçlarını karşılayan ve içinde huzurla oturabileceğiniz bir mesken olmaz. Hakiki anlamda bir mesken olabilmesi için sâkinlerin sükun bulacağı ayrıntıların inşa edilmesi gerekir. Sofanın, odaların, mutfağın, lavaboların vs. yapılması ve evin döşenmesi gerekir. Eksik bırakılan her bir ayrıntı, ev içindeki işlevine bağlı olarak kimi zaman bir kemâl noksanlığı kimi zaman da bir çirkinlik olarak geri döner. Düşünce ve inançlar, zihnimizin, aklımızın ve kalbimizin meskenleridir. Yalnızca ana soruları cevaplamakla sükunete ulaşamayız, soru ve cevapların ayrıntısına girmemiz, makuliyetini kavramamız ve hayatın muhtelif alanlarına nasıl uzandığını görebilmemiz gerekir. İhmal ettiğimiz her bir ayrıntı bir eksiklik ya da bir çirkinlik olarak bize geri döner. Allah resulü (sav) bize sadece tevhidi öğretmedi aynı zamanda Allah’ın fiillerde bulunması gerektiğini de öğretti. Tabii ki fiillerde Allah’ın bulunabilmesi için Allah’ın zâtı, sıfatları ve fiilleri hakkında sahih bir inançlar kümesine sahip olmamız gerekir. Ama inançlar; haller, hareketler ve fiillerde tecelli eder. Herhangi bir alanda ayrıntı ve uygulamaların ıskalandığı bir düşüncenin sahibi, o alanda soyutlamanın cezbesine kapılmış bir meczuptur. Yine herhangi bir alanda esasların ihmal edildiği ve sadece ayrıntıların sayım ve dökümüyle ilgili bir düşüncenin sahibi, o alanda bulunduğu dereceye göre bir tür sapkınlık içinde demektir. Zira her iki şahıs da ufuk daralması yaşar. Bu durum, toplumsallaştığında meczupluk veya sapkınlığın ne denli yıkıcı sonuçları olabileceğini öngörmek herhalde büyük maharet istemez.

Varmak istediğim nokta şu: İster din ister felsefe ister bilim ister sanat olsun hakikate sahih bir teması amaçladığımız bütün faaliyetlerde düşünce ve davranışları ilmek ilmek dokumak gerekir. Ne ayrıntılar önemsizdir ne de sadece küllî esaslar önemlidir. Aksi halde kaba softalığı dindarlık, sahte uzmanlığı âlimlik, turfanda düşünürlüğü filozofluk, maskaralığı sanatkarlık zannederiz.