Cemaat ve fırka arasındaki farklar Mahmut Ay

Geçen haftaki yazımızda, cemaatlere ve fırkalara ilişkin bazı genel tespitler yapmıştık. Bu yazımızda ise, cemaat ve fırka arasındaki farklara işaret etmeye çalışacağız. 1. ‘Cemaat’te bir bedenin, bir gövdenin parçası olma niteliği belirgindir. ‘Cemaat’ mensubu birisi, kendi cemaatini bir bedenin uzvu, bir ağacın dalı olarak; kendisini de o uzvun, o dalın bir küçük parçası olarak görür. Nasıl ki bir bedenin, sağlıklı bir şekilde canlılığını ve işleyişini sürdürebilmesi için kalp, beyin, mide gibi

Geçen haftaki yazımızda, cemaatlere ve fırkalara ilişkin bazı genel tespitler yapmıştık. Bu yazımızda ise, cemaat ve fırka arasındaki farklara işaret etmeye çalışacağız.

1. ‘Cemaat’te bir bedenin, bir gövdenin parçası olma niteliği belirgindir. ‘Cemaat’ mensubu birisi, kendi cemaatini bir bedenin uzvu, bir ağacın dalı olarak; kendisini de o uzvun, o dalın bir küçük parçası olarak görür. Nasıl ki bir bedenin, sağlıklı bir şekilde canlılığını ve işleyişini sürdürebilmesi için kalp, beyin, mide gibi değişik özelliklere sahip farklı uzuvlara ihtiyacı varsa, İslam’ın da farklı niteliklere ve fonksiyonlara sahip, hayatın değişik sahalarında hizmet eden muhtelif cemaat oluşumlarına ihtiyacı vardır. Mesela kimi cemaatler klasik dinî eğitime odaklanmalı, kimi cemaatler özellikle inançla ilgili meselelerde uzmanlaşmalı, kimi cemaatler de ‘tarikat’ denilen manevî yollarda nasıl bir nefs terbiyesi yapılması gerektiği üzerinde yoğunlaşmalıdır. Böylece adeta cemaatler arasında bir ‘uzmanlaşma’ olur ve biri yek diğerini kendine rakip ya da alternatif olarak görmez. Bilakis, kendisinin ulaşamadığı insanlara ulaşan, kendisinin uzmanlaşamadığı konularda uzmanlaşan ‘kardeş yapılar’ olarak görür. Tıpkı kalbin beynin alternatifi, midenin karaciğerin rakibi olmadığı gibi. Aynı sahada uzmanlaşmış, hizmet alanları benzer olan cemaatler ise birbirleri hakkında şöyle düşünür: “Bu cemaatler, bizimle aynı sahada hizmet eden, dolayısıyla hizmet yükümüzü hafifletip meşrebimizin ve söylemimizin yayılmasına katkı sağlayan; gücümüze güç katan kardeş yapılardır.”

‘Fırka’da ise kendisini bir bedenin uzvu gibi görme hassasiyeti yoktur. Kendisini, bizatihi beden zanneder. Öyle zannedince de kendisi dışındaki tüm yapıları, bedenin dışındaki yabancı bedenler ve rakip yapılar olarak görür. Haliyle, yabancı rakiplerin de bir bir yok edilmeleri gerekir.

2. Cemaat mensupları hem beşerî sebeplerden hem de nassların yapısından dolayı İslam’ın pek çok sahih yorumunun olduğunu ve kendi cemaatinin de bu yorumlardan biri olduğunu kabul eder. Kendi görüşünü ‘en doğru’ kabul edebilir, ama ‘tek doğru’ kabul etmez. Fırka mensupları ise, İslam’ın tek yorumunun olduğunu, onun da kendi fırkasının mensuplarının görüşü olduğunu düşünür. Farklı yorum ve görüşlere asla tahammülü yoktur. İslam tektir; o da onun fırkasının anladığı İslam’dır. Diğer yorumlar; İslam dışıdır, zındıklıktır, bidattir, şirktir, hurafedir vs.

3. Cemaat yağmur bulutu gibidir; yağdığı her yeri bir sınırlama olmaksızın cömertçe bereketlendirir. “Bizim hizmetimiz tüm Müslümanlar, hatta tüm insanlar içindir.” düşüncesiyle hareket eder. Fırka ise, sulama fıskiyesi gibidir; yalnızca kendi fırkasının toprağını sular, başkalarına asla faydası olmaz.

4. Cemaat bir okyanusa akan ırmak gibidir; farklı yollardan geçse de sonunda -kendisine benzeyen pek çok ırmak gibi- aynı okyanusa akacağını bilir. Fırka ise, küçük bir gölet gibidir; ne varacağı bir okyanus vardır ne de kendisi gibi o okyanusa aktığını düşündüğü ‘kardeş’ ırmaklar vardır.

5. Cemaatlerde ‘ümmet’ bilinci hakimdir; fırkalarda ise ümmet bilinci yoktur. İslam’ı kendi fırkalarından ibaret zannettikleri için sadece kendi fırkalarının menfaatini düşünürler.

6. Cemaatler, daima diğer cemaatlerle iyi ilişkiler içinde olur; gerektiğinde onlarla iş birliği yaparak çeşitli faaliyetleri birlikte organize eder. Fırkalar ise, diğer dini cemaatlerle asla iyi ilişkiler geliştiremez ve birlikte bir organizasyon gerçekleştiremez.

7. Cemaatler, herhangi bir cemaate mensup olmayan ya da kendi milletinden olmayan Müslümanlarla kolay kaynaşabilir ve iş birliği yapabilir ancak fırkalar bunu asla beceremez. Mesela ülkemize son on beş yıl içinde özellikle Suriye’den pek çok alim gelmiştir. Bunlarla iş birliği yapan, onları kendi yapılanmaları içinde istihdam edebilenler, cemaattir. Ancak ayağının dibindeki dünya çapında bir alim ile irtibat kuramayanlar ise fırkadır.

8. Türkiye özelinde değerlendirme yaparsak, cemaatler -velev ki bazı konularda aralarında ihtilaf olsa bile- Diyanet İşleri Başkanlığı ile yakın bir iş birliği içerisinde hareket eder; Diyanet’in Türkiye açısından faydası ve etkisini kabul eder, onun giremediği sahalarda hizmetler üreterek boşluğu müspet manada doldurmaya çalışır. Fırkalar ise, Diyanet İşleri Başkanlığı’nı asla benimsemez, onu kendine rakip, kendisini onun alternatifi görür. Cemaat ve fırka ayırımı açısından aynı durum, İlahiyat fakülteleri ve imam-hatip liseleri ile olan ilişkileri için de geçerlidir.

9. Cemaatler, toplumsal huzur ve barışa katkı sağlar; fırkalar ise toplumsal huzuru ve barışı baltalayacak bir söylem ve eylem içinde olur. Cemaatler, haklı dahi olsalar, bazen sırf toplumsal huzura zarar gelmemesi için bazı konularda kendilerine yapılan haksızlığı sineye çekip vakur bir duruş sergiler. Fırkalar ise, sadece kendi çıkarını düşünerek, fırkanın ya da fırkaya mensup şahısların menfaati için toplumu yıkmaya ve yakmaya hazırdır.

10. Cemaatler, kendilerinin doğru oluşunu başkalarının yanlış oluşu üzerine bina etmez. Varlık sebepleri, başkalarının yanlışları değildir. Onlar, anlayabildikleri kadarıyla İslam’ı anlatırlar, -mutedil olmak kaydıyla- farklı görüşlere saygılıdırlar, zira pastadan pay kapma yarışı içinde değildirler. O sebeple, başka cemaatleri eleştirmekle meşgul olmazlar. Fırkaların ise en bariz vasıflarından birisi, cemaatleri acımasızca eleştirmek, sürekli onlarla mücadele etmektir. Fırkalar, özellikle de içlerinden çıktıkları ve sonradan kendilerinden ayrıldıkları dinî yapılarla mücadele eder. Kendilerinin meşruiyetleriyle alakalı problemin farkında olduklarından, sürekli olarak kendilerini meşru gösterme telaşı içindedirler.

11. Cemaatler, kendi görüşlerini anlatmaktan ziyade Müslümanların ekseriyetinin kabul ettiği şekliyle İslam’ı anlatmaya çalışır; fırkalar ise kendilerine mahsus görüşler ve uygulamaların propagandasını yapmaya odaklanır.

Cemaat ve fırkalar arasında daha pek çok farktan bahsedilebilir. Biz, kısaca bu şekilde özetledik. Şuurlu bir Müslümanın, hangi oluşumların cemaat yapısına hangi oluşumların da fırka yapısına benzediğine dair ciddi bir uyanıklığı, dikkati ve feraseti olmalı; buna göre bir duruş sergilemelidir. Niyazımız ve ümidimiz odur ki İslam coğrafyasında cemaatler çoğalsın ve güçlensin, fırkalar ise azalsın ve zayıflasın. Zira İslam ümmetinin birliği ve dirliği, her şeyden evvel buna bağlıdır.