Açıklamalı Mesnevi dolayısıyla: Dursun Gürlek

Aşağıdaki satırları, “Açıklamalı Mesnevi” adıyla âbidevi bir eser hazırlamış olması dolayısıyla kadim dostum Cemal Aydın’a “gözün aydın” demek için kaleme aldım. 976 sayfalık bu kitap için Mesnevi’nin en son şerhlerinden biridir diyebiliriz. Ama unutmayalım ki gelecekte de bu minval üzere Mesnevi şerhleri yapılmaya devam edecektir. Bunu zaten bizzat Hazreti Mevlânâ müjdeliyor ve şöyle diyor: “Hükümdarların saltanatları, onların tabuta girmesiyle sona erer, halbuki bizim saltanatımız kıyamete kadar

Aşağıdaki satırları, “Açıklamalı Mesnevi” adıyla âbidevi bir eser hazırlamış olması dolayısıyla kadim dostum Cemal Aydın’a “gözün aydın” demek için kaleme aldım. 976 sayfalık bu kitap için Mesnevi’nin en son şerhlerinden biridir diyebiliriz. Ama unutmayalım ki gelecekte de bu minval üzere Mesnevi şerhleri yapılmaya devam edecektir. Bunu zaten bizzat Hazreti Mevlânâ müjdeliyor ve şöyle diyor: “Hükümdarların saltanatları, onların tabuta girmesiyle sona erer, halbuki bizim saltanatımız kıyamete kadar devam edecektir!”

Belirtmeye bile gerek yok ki, kastedilen saltanat manevi saltanattır ve hükümferma olmayı sürdürmektedir. Yüzyıllardan beri Mesnevi’ye şerh üstüne şerh yazıldığı gibi, idrakli müntesiplerinin sayıları da günden güne artmaktadır. “İdrakli” kelimesini özellikle kullandım. Çünkü mücevher hazinesinden istifade edenler, ancak hüşyâr gönüllü insanlardır, idrak ve iz’an sahibi kimselerdir. Mesnevi’de müstehcen konular da var diyen ham ervah kişilerin bu manevi sofradan beslenmeleri mümkün değildir. Sözü fazla uzatmaya ne hacet, Mesnevi okuyarak İslam’la şereflenen kimseler o kadar fazla ki, sırf bunların isimlerini sıralamak için bile kitaplık çapta bir çalışma yapmak gerekir. Lütfen, kullanacağım şu cümle abartılı kabul edilmesin. Mesnevi okumayı bir yana bırakın, daha gönüller sultanı Mevlânâ’nın adını duyar duymaz göz yaşlarına hâkim olamayan âşıkların varlığını biliyoruz. İşte bu âşıklardan biri de merhum Yaman Dede idi. Asıl adı Mehmed Abdülkadir Keçeoğlu olan bu zat gayr-i müslim bir ailenin ferdi iken Mesnevi okuyarak Müslüman oldu. İslam’ı kabul ettiği için ailesi kendisini dışladı. Fakat o her türlü zorluğa göğüs gererek yaman bir Mevlânâ ve Mesnevi hayranı olarak temâyüz etti. Yahya Kemal’in şu beyti, onun bu özelliğini çarpıcı bir ifadeyle dile getirmektedir:

Yüz sürdü gerçi pâyine çok

Müslüman Dede

Mollâ-yı Rum görmedi

bundan Yaman Dede

Gönüller Sultanı Hazreti Mevlânâ’nın cazibesine kapılarak Mesnevi okyanusunda kulaç atan zevatın sayıları o kadar büyük bir yekûn tutmaktadır ki, bunların sırf isimlerini sıralamak için bile koca koca kitaplar yazmak gerekir. İşte bu cezbeye kapılan ilim ve irfan ehlinden biri de Ferid Bey’di. Kültür dünyamızın gözde isimlerinden Ragıp Akyavaş, “İstanbul Darü’l- Fünûnu Şerh-i Mütûn Müderrisi” Prof. Dr. Ömer Ferid Kam’ın Mevlânâ’ya olan bağlılığını -bakınız nasıl anlatıyor:

“Mevlânâ’yı ve Mesnevi’sini en iyi anlayan iki âşık adam tanırım. Ferid Bey, Hayri Bey, Ferid Bey’le Hayri Bey, kardeş çocukları idi. Aralarında beş yaş fark vardı. Yüz hatlarında bir fark yok gibiydi. İkisi de asil ve sevimliydi. Ferid Bey’le ailevi münasebetlerimiz eskidir. Hayri Bey’i Konya’da tanıdım. İki kardeş Mevlânâ’nın âşıkı idiler. Ferid Bey, Mesnevi’yi şerha şerha eder, Hayri Bey yudum yudum içerdi. Ferid Bey, Mevlânâ’yı ziyaret edemiyorum diye üzülür, Hayri Bey, komşuluk ediyorum diye sevinirdi. Ferid Bey, Mesnevi’nin derinliğinde dolaşır, Hayri Bey, genişliğinde kulaç atardı. Birinde olmayan, ötekinde vardı. Ferid Bey, sakin ve heyecanlı, Hayri Bey, sâkin ve deruni. Diyebilirim ki Ferid Bey, Niyagara Şelalesi, Hayri Bey Tuna nehri.

Ferid Bey, neşeyi çok severdi. İnce ince nükteleriyle kahkahadan kırıldığımız geceleri hatırladıkça içim ağlar. Hayri Bey’in daha mütefekkir bir hali, daha ihtiyatlı bir mizacı vardı. Meram bağlarındaki âlemlerimizde, ‘Gidelim Göksu’ya bir âlemi âb eyleyelim’ şarkısını pestten tutturması hiç kulağımdan gitmez. Merhumun son günlerini hayli sıkıntılı geçirdiğini bilirim. Buna rağmen Allah’tan başkasına, hatta evladına bile minnet etmemiş bir vakar ile sabretmesini bilmiştir. Hoş, Ferid Bey de hayırlı evlatlara malik olmasaydı akıbeti berikinden farklı olmayacaktı. Şu iki mısra onundur:

Sağlığında nice ehl-i hünerin

Bir tutam tuz bile yokdur aşına

Öldürüp evvel onu açlıkdan

Sonra bir türbe yaparlar başına

başına Her iki kardeşte garp kültürüne hayranlık, düşüncelerde berraklık, ruhen müsamahakârlık müşterek bir vasıf halinde yaşardı. Hayri Bey, önden göçtü. Ağabeyi Ferid Kam arkadan Hakk’a yürüdü. İkisi de dindar insanlardı. Ferid Bey’in kaç defa ‘Vallahi evlat, pek ihtiyarladım. Oturup kalkamadığım için namaz kılamıyorum. Allah’tan utanıyorum’ dediğini işitmişimdir.

Ferid Bey derdi ki, Mevlânâ muhataplarında istidat ve kabiliyet aradı. Aradığı kabiliyeti Hüsameddin Çelebi’de buldu. İlhamlarını ona yazdırdı. Mesnevi, bu kabiliyet sâikasıyla vücuda geldi. Mesnevi öyle bir kitaptır ki, meziyetini lafzında değil, mânâsında aramalıdır. Hatta bunda din kaydı bile düşünmemelidir. Serdettiği temsili deliller, muhatabından itiraz kudretini giderecek kadar metin ve inandırıcıdır.

Bir gece sohbetinde, Hayri Bey’e söz arasında sormuştum. Mevlânâ ile Feridüddin Attar arasındaki farkı nasıl bulursunuz diye. Dedi ki: ‘Mevlânâ kocaman bir beyaz doğandır. Bir kanat çarpışı ile kendisini hakikat kulesine çıkardı. Feridüddin o mesafeyi karınca ayağıyla aldı.’ Mevlânâ’nın kabiliyetleri keşfetmekte ne büyük bir üstad olduğu hakkında Ferid Bey’den bir menkıbe dinlemiştim:

Hazret, Konya’da koku ve baharat gibi şeyler satan attarlar çarşısından geçerken biri düşmüş bayılmış. Etraftan imdada koşuşanlar ne yaptılarsa ne koklattılarsa adamcağızı ayıltamamışlar. Seyirciler arasında duran Mevlânâ’dan bir manevi yardım dilemişler. Hazret, yerden bir avuç gübre alıp baygın adamın burnuna tutmuş. Koklar koklamaz adamcağız bir aksırıkla uyanmış. Kerametine hayran olanlara Mevlânâ, ‘Keramet filan değil, adamın ruhu bundan hoşlanıyor demek’ cevabını vermiş.”

“Ferid Bey Hz. Mevlânâ’ya ve âsârına aşk derecesinde bağlıydı. Ney’le, çalgıyla zikir olamayacağını söyleyenlere kızmış ve şu kıt’ayı söylemiştir:

Sırr-ı nây-ü kudûmü anlamayan

Kafana dümbelek desem yeridir

Bak bu mebhasde şâk idi sofi

Sana ondan eşek desem yeridir.”

Mahir Hoca beyti şöyle açıklıyor:

“Nây ve kudûmün esrarını anlamayan senin kafana dümbelek desem doğru olur. Bu hususta kaba sofu da senin gibi şüphe ediyordu. Sana ondan daha çok şüpheci desem yanlış olmaz. ‘Eşek’ şüphe mânâsına gelen ‘şâk’ kelimesinin ism-i tafdilidir.”

Yukarıda da belirtildiği üzere, Mevlânâ muhiplerinin ve Mesnevi şârihlerinin sayısı bir hayli kabarıktır. İsmail Ankaravi, İsmail Hakkı Bursevi, R. A. Nicholson, Âbidin Paşa, Veled Çelebi İzbudak, Tahirü’l - Mevlevi, Abdülbaki Gölpınarlı, Şefik Can gibi daha bir çok kalem erbabının Mesnevi’yi cilt cilt şerhettiklerini biliyoruz. En uzun şerh edenlerden biri de merhum Ahmet Avni Konuktur ki, tamamı on üç cilttir.

Hz. Mevlânâ’nın bu şaheserini tek, fakat büyük bir cilt halinde hazırlayanlar da olmuştur. Mesela M. Muhlis Koner’in “Mesnevi’nin Özü” adıyla 1961’de Konya’da neşredilen eseri bunlardan biridir. 959 sayfalık bu eseri ben de birkaç defa okudum. Hâlâ zaman zaman sayfalarını çevirmekten kendimi alamıyorum. Öğünmek gibi olsun, kütüphanemde daha bir hayli Mesnevi tercümesi bulunuyor.

Cemal Aydın Bey’in 976 sayfalık “Açıklamalı Mesnevi”si de bu istikamette ve tek cilt halinde hazırlanmış önemli bir çalışma olarak karşımıza çıkıyor. Ayrıca ciddi bir tetkik mahsulü olan mukaddime de okuyucuyu heyecanlandırıyor. “Okuyucuya Sesleniş”in ses getireceğine inanıyorum ve bu vesileyle Cemal Aydın Bey’i cân ü gönülden tebrik ediyorum.