Amerikan Rüyası’na İtiraz Samed Karagöz

Fitzgerald, Gatsby karakteri üzerinden Amerikan Rüyası’nı yerle bir eder. Bu rüya, herkesin eşit başlangıç noktalarına sahip olduğu, çalışarak yükselebileceği bir hayal dünyasıdır. Ancak Fitzgerald, bu rüyanın gerçekte nasıl işlediğini gösterir: sınıf farklarıyla, doğuştan gelen ayrıcalıklarla, görünüşe verilen değerlerle… Gatsby, sistemin dışından gelip içeride yer edinmek isteyen biridir. Ama her ne kadar parayı kazanmış olsa da, saygıyı, meşruiyeti ve “aitlik hissini” asla elde edemez. Üstelik

Fitzgerald, Gatsby karakteri üzerinden Amerikan Rüyası’nı yerle bir eder. Bu rüya, herkesin eşit başlangıç noktalarına sahip olduğu, çalışarak yükselebileceği bir hayal dünyasıdır. Ancak Fitzgerald, bu rüyanın gerçekte nasıl işlediğini gösterir: sınıf farklarıyla, doğuştan gelen ayrıcalıklarla, görünüşe verilen değerlerle… Gatsby, sistemin dışından gelip içeride yer edinmek isteyen biridir. Ama her ne kadar parayı kazanmış olsa da, saygıyı, meşruiyeti ve “aitlik hissini” asla elde edemez.

Üstelik Gatsby’nin serveti de meşru yollarla kazanılmış değildir. Kaçak içki ticareti, karanlık ilişkiler… Fitzgerald, başarıya giden yolun ne kadar çarpık olduğunu da gösterir. Bu başarı, bir ilke ya da ahlak üzerine değil; imaj, gösteri ve manipülasyon üzerine kuruludur.

Ve en çarpıcısı: Gatsby her şeyi, aşkı geri kazanmak için yapar. Ama aşk dediği şey bile bir yanılsamadır. Daisy, Gatsby’nin gözünde artık bir insan değil, bir fikir, bir hedef, bir hayaldir. Ve hayallerin en tehlikelisi, gerçek sanılanıdır.

Sınıfsal körlük ve bedelsiz yıkım

Romanın belki de en keskin eleştirisi, Daisy ve Tom Buchanan karakterlerinde gizlidir. Onlar, “eski para” sınıfının temsilcileridir. Her şeyleri vardır ama ruhları yoktur. Tom, açıkça ırkçı, şiddete meyilli ve sorumsuz bir adamdır. Daisy ise sevdiğini iddia ettiği adamı yarı yolda bırakmakta tereddüt etmez. Gatsby öldüğünde ne cenazeye gelirler ne bir açıklama yaparlar. Çünkü gerek duymazlar. Nick, onların bu tutumunu şöyle açıklar:

“Tom ve Daisy, dikkatsiz insanlardı; her şeyi ve herkesi mahvedip sonra paralarının, büyük ilgisizliklerinin ya da her neyin ardına saklanırlarsa saklanıp yollarına devam ederlerdi.”

Bu cümle, yüz yıl sonra hâlâ tanıdık geliyor değil mi? Çünkü bugün de güce ve servete sahip olanlar, bedel ödemezken; hayal kuranlar, inananlar, mücadele edenler yıkımın enkazı altında kalıyor. Gatsby ölür; Daisy ve Tom tatile çıkar.

Yeşil ışık: Umut mu, aldanış mı?

Gatsby’nin evinden bakıldığında, Daisy’nin iskelesinde yanan

yeşil ışık

görünür. Bu ışık, roman boyunca Gatsby’nin umutlarını simgeler. Geçmişi geri alabileceğine, her şeyi yoluna koyabileceğine dair inancını. Ama aynı zamanda bu ışık,

gerçeğe ulaşamayacağımız

bir hayalin de sembolüdür.

Romanın finali, edebiyat tarihinin en şiirsel kapanışlarından biridir:

“Böylece yol alıyoruz biz, akıntıya karşı kürek çekerek, sürekli geçmişe doğru geri sürüklenerek.”

İşte bu cümle, sadece Gatsby’nin değil,

hepimizin trajedisidir

. Geçmişe dönme arzusu, geleceği şekillendirme umudu, kimlik yaratma çabası… Ama sonunda hepimiz, akıntıya karşı kürek çekmekteyiz. Ve zaman, bizi geçmişin kıyılarına sürüklemeye devam ediyor.

100 Yıl sonra Gatsby

Bugün, bu romanın yayımlanışının üzerinden tam bir yüzyıl geçti. 2025 yılı, Gatsby’nin gölgemiz olmaya devam ettiğini hatırlatan bir yıl. Artık her şey daha hızlı, daha parlak, daha gösterişli belki. Ama Gatsby’nin hikâyesi, sosyal medyanın vitrininde bir hayat inşa etmeye çalışan herkesin hikâyesidir. Hâlâ geçmişe takılıyız. Hâlâ daha fazlasını istiyoruz. Hâlâ yeşil ışığa bakıyoruz.

Ve belki de bu yüzden, Gatsby ölmüyor.

Beyaz perdede Gatsby: görkemin ve yalnızlığın ifadesi

Muhteşem Gatsby, yıllar boyunca defalarca sinemaya uyarlandı. Bunlardan en bilinen ve en çok konuşulanı kuşkusuz

Baz Luhrmann’ın 2013 yapımı filmidir.

Gatsby’yi

Leonardo DiCaprio

, Daisy’i

Carey Mulligan

, Nick’i ise

Tobey Maguire

canlandırır. Luhrmann, Fitzgerald’ın cümlelerine görsel bir karşılık üretmeye çalışırken, dönem müziklerinin yerine hip hop ve elektronik tınılar kullanarak

tarihsel bağlamı günümüzle buluşturan iddialı bir estetik

yaratır. Bu tercih, bazı eleştirmenlerce fazla stilize ve yüzeysel bulunur. Ama aynı zamanda romanın kendisinde de var olan yüzey ve derinlik arasındaki gerilimi görsel dile taşıması açısından oldukça anlamlıdır.

Film, Gatsby’nin yalnızlığına ve hayaline belki Fitzgerald’ın bile yapamadığı ölçüde geniş bir alan açar. O yeşil ışık, sinema perdesinde daha parlak yanar ama aynı zamanda daha da ulaşılamaz görünür. Luhrmann’ın yorumu, Gatsby’nin görkemiyle yalnızlığı arasındaki mesafeyi büyütür. Zaten Gatsby’nin trajedisi de budur: herkesin içinde, kimsenin yanında olmak.

Luhrmann’ın görsel şovuna karşılık, romanın ilk büyük sinema uyarlaması olan

1974 yapımı versiyon,

estetik olarak çok daha sade, anlatı bakımından ise romana daha sadıktır. Gatsby rolünde

Robert Redford,

Daisy rolünde ise

Mia Farrow

yer alır. Senaryosunu

Francis Ford Coppola

’nın yazdığı bu film, dönemin atmosferini yansıtan kostümleri ve klasikleşmiş sahneleriyle nostaljik bir anlatı sunar. Ancak birçok eleştirmen, Redford’un Gatsby’yi fazlaca kontrollü ve mesafeli oynadığını, Mia Farrow’un ise Daisy’nin duygusal derinliğini tam yansıtamadığını düşünür. Buna rağmen 1974 uyarlaması, Gatsby mitinin sinemada ilk büyük temsili olması açısından önemlidir.

İki uyarlama da kendi dönemlerinin ruhunu yansıtır: 1970’lerin sakin ve içe dönük anlatımıyla Redford’lu versiyon, 2010’ların hipergerçek ve görsel doygunluk çağında Luhrmann’ın görkemli gösterisi. Ama her ikisi de şunu kanıtlar: Gatsby, sadece bir karakter değil; her dönemin kendini içinde bulduğu bir yansıma, bir ayna, bir yanılgıdır.