Devr i Hamid’den Meşrutiyet’e: Bir ittihatçının hatıraları Yeni Şafak Kitap Eki Haberleri

“Geç Osmanlı’dan erken Cumhuriyet yıllarına şahitlik eden Mustafa Asım Çalıkoğlu’nun hatıraları yakın tarihin siyasi ve sosyal atmosferine ışık tutuyor.”

Türk siyasi yaşamının dönüşümünden askeri çatışmalara, diplomatik krizlerden iktisadi bunalımlara kadar yakın tarihe damgasını vuran pek çok hadiseye tanıklık etmiş şahsiyetlerden biri olan Mustafa Asım Çalıkoğlu’nun (1874-1969) gazete sütunlarından kalmış hatıraları iki kitapta toplanarak okurla buluştu. Siyasetçi, gazeteci, yazar ve tercüman gibi çok yönlü kişiliğiyle tanınan Çalıkoğlu’nun hatıraları Sultan II. Abdülhamid devrinden 31 Mart Hadisesi’ne uzanan tarihi sürecin siyasi ve sosyal bir panoramasını çiziyor.

Osmanlı’nın son yıllarında çeşitli memuriyetlerde bulunan Mustafa Asım Bey, İttihat ve Terakki Hareketi’ne katıldıktan sonra İttihat ve Terakki ile Şûra-yı Ümmet gazetelerinin çıkarılmasında rol oynadı. II. Meşrutiyet devrinde Sultan V. Mehmed Reşad’ın Mabeyn katipliğini ve Meclis-i Mebusan başkatipliği görevinde bulundu. İstanbul’un işgalinde tutuklanarak Malta’ya sürgüne gönderildi. 1920’de Ankara’ya geçen ve Millî Mücadele’ye katılan Asım Bey, Cumhuriyet’in ilk yıllarında Niğde valiliği yaptı. Serbest Cumhuriyet Fırkası Kâtib-i Umumi Şefliği, Mübadele Komisyonu ve Himâye-î Etfâl Cemiyeti kurucu üyeliğinde bulundu.

Geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet döneminin kalem erbabından olan Mustafa Asım Bey, siyasi ve idari görevlerinin yanı sıra Babıali’de Tercüman-ı Hakikat gazetesinde başladığı muharrirliğe yaşamı boyunca devam etti. 1942’de emekli olduktan sonra kitap çevirilerine, köşe yazılarına ağırlık vermiş ve hatıralarını “İstibdattan Cumhuriyete” ve “İmparatorluğun Yıkılışına Doğru” başlıklarıyla Son Posta gazetesinde tefrika olarak yayınlanmıştır.

II. ABDÜLHAMİD DEVRİNDEN MEŞRUTİYETE DOĞRU

İstanbul’da bir taraftan Reji İdaresi’nde memuriyette bulunurken bir taraftan da gazetecilik yapmakta olan Mustafa Asım Bey, Selanik’teki Reji İdaresi’ne başkatip ve mütercim olarak sürgüne gönderilir. 1908’de sürgün olduğu Selanik’te Manyasizade Refik ve Talat beylerle tanışarak İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne giren Mustafa Asım Bey, cemiyetin önde gelen isimleriyle çalışır. Hatıralarında II. Meşrutiyet’in ilânına değin Selanik’te yaşadıklarını ayrıntılı olarak bahsederken cemiyetin siyasi faaliyetlerine, olaylara ve insanlara bakış açısına dair önemli bilgiler vermektedir.

Mustafa Asım Bey’in “Gücümüzü Hürriyet Aşkından Aldık” adıyla Mayıs 2023’de neşredilen hatıralarının birinci cildi 20 Nisan - 7 Ekim 1953 tarihleri arasında “İstibdattan Cumhuriyete” başlığıyla Son Posta gazetesinde çıkan 165 tefrikadan oluşuyor. Kitap II. Abdülhamid devrinde memleketin siyasi yaşamından iktisadi durumuna, Osmanlı Bankası baskınından Girit meselesine, İttihat ve Terakki’nin faaliyetlerinden nasıl ve ne şekilde örgütlendiğine kadar pek çok malumatı içeriyor.

Hatıraların ilk cildinde Mustafa Asım Çalıkoğlu’nun hayatı ve hatıralarına hakkında kapsamlı bir giriş yazısıyla birlikte Çalıkoğlu’nun kaleme aldığı tercüme-i hali, daktilo ile yazılmış birkaç sayfadan oluşan anıları, bazı mektuplar ile kendisi ve ailesine ait çeşitli fotoğraflar da yer alıyor.

II. MUŞRUTİYET’TEN 31 MART VAKASINA

Mustafa Asım Bey’in hatıralarının ikinci cildi ise “İmparatorluğun Yıkılışına Doğru” başlığıyla kaleme aldığı ve 5 Kasım 1953’ten itibaren Son Posta’daki tefrikalarını ihtiva ediyor. II. Meşrutiyet’in ilânından 31 Mart Hadisesi’ne kadarki günlerde yaşananları Asım Bey hem yerel basın hem de Avrupa basınından haberler, yorumlar ve tanıklıklarıyla anlatıyor. Meşrutiyet’in getirdiği hürriyet ortamını, İttihat ve Terakki’nin örgütlenme şeklini, basın faaliyetlerini, Meclis-i Mebusan’ın açılmasını, İstanbul’daki siyasi ve sosyal olayları okura aktarıyor.

Asım Bey özellikle 31 Mart Hadisesi’nin nasıl cereyan ettiğini, İstanbul’da yaşanan kargaşa ortamını ve kendisinin de pek çok İttihatçı gibi saklanmak zorunda kalmasını çarpıcı bir dille anlatıyor. Şubat 1954’te Son Posta’da çıkan hatıraları 31 Mart Hadisesi bahsinden sonra kesintiye uğramış ileriki yıllarda da devamı yayınlanmamıştır.

Hatıraların ikinci cildinde ayrıca Mustafa Asım Çalıkoğlu’nun “Hayatımda Tanıdığım Çehreler” başlığıyla bizzat tanıdığı -aralarında İttihatçıların da olduğu- çeşitli isimler hakkındaki portre yazılarına yer veriliyor. Bu yazılarında Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e tarihi süreçte siyasetçi, gazeteci, şair, yazar gibi tanınmış kırk bir simanın pek de bilinmeyen yönlerini samimi bir üslupla anlatarak dönemin ilgi çekici atmosferini okurla buluşturuyor. Asım Bey’in hatıraları ve portre yazıları yakın çevresine, saray ve cemiyet içindeki konumuna ve ilişkiler ağına dair önemli ip uçları sunuyor.

“Gördüklerimin ve bildiklerimin hiçbiri ne hayaldir ne rüya. Ben onları hep gördüm ve yaşadım. Hatıralarını dimağımın derin hücrelerinde, seslerini hâlâ kulaklarımda buluyorum” diyen Mustafa Asım Bey, II. Abdülhamid’in devrinden 31 Mart Hadisesi’ne Türk siyasi tarihinin en çalkantılı dönemlerinden birinde yaşananları kendine özgü bakış açısı ve akıcı bir anlatımla ortaya koyuyor. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nde aktif rol alan siyasetçi ve gazeteci kimliğiyle Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişte Türkiye’nin önemli kırılma anlarına şahitlik eden Mustafa Asım Çalıkoğlu’nun hatıraları yakın tarihe dair geniş perspektifli bir pencere açıyor.